Pierwodruk: Kraków 1891.

Nie mają i nie warte przyszłości narody, które przeszłości swej nie znają, nie szanują, nie kochają. Dla tych, których teraźniejszość wątpliwa, przeszłość ma jeszcze więcej uroku, gorączkowo chwytają się wspomnień. Słusznie: ale niechże one prowadzą do czynów, do pracy, do poznania i gotowania dróg zbawiennych, ale nie do czczych obchodów, które tak łatwe do spełnienia, a zaspakajają sumienie, jak gdyby już były narodową zasługą. […]

Nierząd dawno panował w ojczyźnie naszej. Dopóki państwa ościenne nie wyrobiły sobie politycznego organizmu, byt jej nie był zagrożony. Z końcem XVI wieku, Francja, Niemcy, Hiszpania, nawet małe państwa włoskie dochodziły do organizmu społecznego, w którym władza polityczna i sądowa ujęły w karby średniowieczny indywidualizm. U nas, pomijam szczegóły wykształcania się szlacheckiego gminowładztwa, z początkiem wieku XVI zapanowało straszne rozpasanie, wskutek absorpcji żywiołów miejskiego i ludowego przez rycerstwo. Po raz pierwszy wówczas, ludzie wyżsi z trwogą patrzą na ojczyznę. Dwóch ludzi patrzy jasno: wielki zakonnik i niepospolity publicysta, Skarga[1], patrzy na nierząd ze stanowiska duchownego, ostrzega przed karą Boską za grzechy i uciemiężenie ludu. Górnicki w rozmowie Włocha z Polakiem[2], stoi na stanowisku politycznym, odwołuje się tylko do rozumu, doświadczenia, historii, ościennych przykładów; potrzebę zaradzenia widzi, jak zaradzić nie wie. Bądź co bądź, geneza poprawy Rzeczypospolitej zaczyna się, moim zdaniem, od rozmowy Włocha z Polakiem, a tak jest barwna, ożywiona, trafna, że oderwać się od niej niepodobna. Wyprzedził on sławnych publicystów, jak Hobbes[3], Grotius[4]. Pytania wywołane przez wojnę niderlandzką[5] i rewolucję angielską[6] nie były jeszcze na porządku dziennym, ale zdrowy jego rozsądek uchwycił jako zgubne elekcję, stan sądownictwa, już przebąkuje o stanie ludu. Jakie wrażenie znakomite to pismo sprawiło – nie wiem, w każdym razie burzliwe panowanie Władysława[7] i Jana Kazimierza[8], a potem Sobieskiego[9], nie objawiają żadnego usiłowania, nawet zastanowienia nad rozpaczliwym stanem ojczyzny. Dobrze mi znajome przepowiednie Jana Kazimierza i polityczne zamiary jego żony[10], dokładnie w ostatnich wyświecone czasach. Genialna kobieta, która oczekuje zbyt długo osobnej monografii, rozumiała dobrze, co by zrobić potrzeba. Wszakże, były to tylko chęci a nie czyny. Dlatego pomijam ich rozbiór już tak dokładnie opracowany. Dopiero w czasie saskiej zgnilizny, Jabłonowski w Skrupule[11], Karwicki[12] w swoim piśmie, nie nawiązując do Górnickiego, każdy wedle zdolności, badają ustroju społecznego, nie tyle wady, ile niebezpieczeństwa. Przerwana nić po Górnickim snuje się aż do wielkiej i praktycznej Czartoryskich akcji, która wymaga dłuższego zastanowienia. Politycznych ludzi tej miary co August[13] i Michał[14] Czartoryscy, tak śmiałych i wytrwałych, Polska nie miała nigdy. Kiedy przeciętnie szlachta fanatycznie była do złotej przywiązana wolności, a rzadko mądrzejsi przewidywali w bezczynnej trwodze przyszłość, oni zamierzali z gruntu zmienić ustrój polityczny ojczyzny. Jeszcze nowe zasady i nowa nauka nie były owładnęły umysłów w Europie; oni też zgoła nie wdają się w teorię, ale trzeźwo obierają praktyczne środki, aby zmienić władzę króla i rządu. Skąd myśl tak śmiała? Zapewne czerpana w miłości ojczyzny, a nie jak niechętni twierdzili, w celach rodowej dumy. Ale to nie dość. Czartoryscy odebrawszy przez matkę Morsztynównę[15], zupełnie francuskie wychowanie, nasłuchali się dosyć o rządach wielkiego króla[16], napatrzyli się dosyć sprężystej i zcentralizowanej administracji, aby upatrzyć modłę do naprawy anarchii, która Polskę trawiła. Nie pójdę krok w krok za nimi, ale przypomnę, z jaką żelazną konsekwencją, nie zrażeni żadnym niepowodzeniem, szli śmiało do celu. Już w Grodnie, po sejmie zerwanym, pod pozorem obrażonego królewskiego majestatu, układają akt konfederacji, który stu trzydziestu senatorów podpisuje, aby pod tą formą, wyłączającą liberum veto wprowadzić mądrze obmyślane reformy. Akt podpisany, Mokronowski[17] z szaloną odwagą drze go na sztuki, upatrując w nim zamach na wolność. Mokronowski był niewątpliwie najzacniejszym obywatelem, a stał się narzędziem prawdziwej dla narodu szkody. Takie to ciąży przekleństwo na społeczeństwie, które błędną ukochało teorię. Ale Czartoryscy nie zrażeni tym niepowodzeniem, szli dalej. Nie rozbieram tutaj, czy zapewniając sobie pomoc wojsk rosyjskich, aby przeprowadzić ustawy najbardziej dla sąsiadów groźne, postąpili godziwie. W onym na nieszczęście wieku, ustawicznie to August III[18], to jego minister[19] do obcej udawali się pomocy. Tyle tylko powiem, że jakkolwiek czyste były ich zamiary, jakkolwiek zręcznie przeprowadzone, jakkolwiek w ówczesnym usposobieniu umysłów, tylko pod grozą siły dały się zamierzone reformy przeprowadzić, należy zawsze surowo sądzić poprawy, które wymagają wkroczenia obcego państwa. Czego nie dopięli Czartoryscy w Grodnie, to przeprowadzili w lat 10 później na sejmie konwokacyjnym. Nie było jeszcze podówczas modą układać i spisywać konstytucji; im wystarczało w miejsce urzędu hetmańskiego, kanclerskiego, podskarbiego i wielkiego marszałka, postanowić komisje, do których król powoływał, a które decydowały większością głosów. Uporządkowawszy postępowanie w sejmie i w sejmikach, zrównawszy wartość chłopskiej ze szlachecką głową, uregulowawszy cła wchodowe, Czartoryscy bezwzględni dla przeciwników, zachowując pozornie formy i ustrój, z gruntu naturę Rzeczypospolitej zmienili. Na czyją korzyść albo szkodę, wnet się pokazało, kiedy Rosja i Prusy przeciwko nowym wystąpiły ustawom. Nie opowiadam historii, a znają wszyscy straszne czasy, które nastąpiły. Rosja zrozumiała, komu zagrażała zmiana konstytucji. Należało tutaj obszerniej działanie Czartoryskich przypomnieć, bo uprzedzają i tłumaczą wielkie Sejmu Czteroletniego dzieło.

W połowie XVIII wieku nie zapanowały jeszcze tak popularne encyklopedystów[20] i Rousseau[21] teorie; nie odbijają się też zgoła w Czartoryskich działaniu. Zaledwie ślady ich spostrzec w piśmie O skutecznym rad sposobie[22]. W tym czasie, pierwszy rozbiór, konfederacja barska, gwałty sejmowe Repnina[23], a wojskowe Drewicza[24] do rozpaczy doprowadzały patriotów, którzy zgubę upatrywali w instytucjach i usposobieniu szlachty. Jedni, mimo Rady Nieustającej, zaprowadzali korpus kadetów, komisję edukacyjną, drudzy szukali ratunku w teorii, rozumiejąc, że nowi francuscy mędrcy znajdą dla ojczyzny lekarstwo. Była to chwila największej sławy i panowania Rousseau. Jego Kontrakt społeczny zawracał głowy. Wyprawił się przeto zacny patriota Wielhorski[25] do Genewy, aby mistrza uprosić o radę i lekarstwo. Filozof genewski odpowiedział pismem, które dlatego tak ciekawe, że szlachecka konstytucja polska ze swoim liberum veto, panowaniem ludu, tak odpowiada dzikim Rousseau marzeniom, że radzi, aby Polacy, nie zmieniając o ile można swych instytucji, o to starali się tylko, aby sąsiedzi choćby ich połknęli, nie mogli ich strawić. Pytanie było śmieszne, odpowiedź szalona, ale ponieważ tradycja historyczna ginęła, chwytano się teorii nie tylko w Polsce, w mniemaniu, że w praktyce przeprowadzić można w ustroju społecznym to, co spekulacja dla człowieka idealnego obmyśliła. Ale jeżeli rady Rousseau specjalnie dla Polski dawane, nie przyniosły owoców u nas, to ogólna jego nauka zdobywała sobie panowanie nie tylko we Francji, ale w Europie.

Kiedy dzieło Czartoryskich upadło, nie zrozumiane i nie poparte przez swoich, a zwalczane przez obcych, straszne dla Polski nastały czasy. Konfederacja radomska[26], gwałty na senatorach spełniane, wreszcie gwarancja[27] i pierwszy rozbiór. Protestują w sejmie Korsak[28] i Rejtan[29], w polu rycersko, choć niedołężnie, konfederaci barscy. Uszczuplona Rzeczpospolita, która nie umiała nigdy uszanować władzy prawej i powagi prawa, uczuła cały ciężar i całą hańbę obcego ramienia. Nastały czasy Rady Nieustającej. A jednak obudzone uczucie narodowe upokorzeniem, nieprawy, ale regularny bieg w interesach, coraz większe światło przybywające z Zachodu, rozum niewątpliwie wyższy Stanisława Augusta[30], nie tylko budziły umysły, ale wywoływały instytucje i pokolenie, którego dzieło rozbierać mamy. Pomijam tak znaną opiekę, dawaną literaturze i sztuce, ale korpus kadetów, komisja edukacyjna, gotowały i tych, którzy mieli zajaśnieć, na wielkim, jak nazywano za lat moich młodych, sejmie, i tych co później zabłysnęli w 1794 r. i legionach.

Nigdy w historii żadne zjawisko nie objawia się bez przyczyny. Nawykliśmy panowanie Stanisława Augusta robić odpowiedzialnym za ostateczny upadek ojczyzny. Był on winny – zobaczymy w czym, ale katastrofę przygotował naród, raczej warstwa, która na swoją korzyść wszystkie jego żywioły zaabsorbowała. Ocknęła się w ostatniej godzinie, może za późno dla politycznej korzyści, nigdy za późno dla obowiązku, dla własnej chwały. Kiedy się chciała wziąć do dzieła, zmieniły się czasy, ludzie i poglądy. Jednym duma, albo rodzinna i urzędowa tradycja, nie pozwalały trzeźwo przejrzeć i zerwać z przeszłością; drudzy liczniejsi, po wsiach i zagrodach, nie mniejszym grzesząc zarozumieniem, namiętnie ukochali przywileje, które wyłączały ich od gminu. Historia uczy, że obłędy polityczne mas tylko siła przezwycięży; na przykład, kto dziś potrafi we Francji znieść zgubne dla niej powszechne głosowanie? Ten mniemany we wszechwładztwie udział pochlebia miłości własnej, drażni namiętności, zrasta się z poczuciem godności.

Tak było u nas: właśnie wioskowa i zagonowa szlachta najmocniej była do dawnej konstytucji przywiązana. Ona dostarczała rębaczów na sejmach i sejmikach, którzy szablą byli gotowi bronić zagrożonej, albo niezagrożonej źrenicy wolności.

Myśl nie już poprawy Rzeczypospolitej, ale radykalnej zmiany jej konstytucji, poprzedzało zwołanie Czteroletniego Sejmu; jasne to dla każdego, kto przeczytał obydwie nieśmiertelne książki Kalinki[31]. Składali się na to mężowie nowej szkoły, jak Niemcewicz[32], Stanisław i Ignacy[33] Potoccy, Matuszewicz[34], Mostowski[35] i starsi, ale wyższym obdarzeni poglądem jak Wawrzecki itp. Kołłątaj[36] nie posłował, ale ze zdolności, charakteru i kierunku musiał być duszą tych usiłowań i gotował tę konstytucję, której później był najwymowniejszym obrońcą i najdokładniejszym historykiem. Na tym samym sejmie zasiedli przeważni stanowiskiem, tradycją, majątkiem, albo sojuszem z Rosją, obrońcy dawnego ustroju, dawnych przesądów i dawnych koronnych urzędów, Szczęsny Potocki[37], Seweryn Rzewuski[38], Branicki[39], Kossakowski[40].

Nawykliśmy tych ludzi piętnować, jako przeciwników naprawy Rzeczypospolitej i odpowiedzialnych za ostatnie jej rozbiory. Sąd o nich wypadnie surowo, ale sądząc ludzi publicznych, odsądzając ich od czci i wiary, należy, po upływie wieku przynajmniej, rozebrać ich działanie wedle miary uprzedzeń, przekonań, w których się wychowali, a nawet objawów, jakich przykład dawała rewolucja francuska. I oni także, póki szło tylko o aukcję wojska, ulepszenia sądowe, administracyjne, okazywali się ofiarnymi, w gruncie jednak rzeczy dzieliła ich skłonność – jednych do przeprowadzenia reform z porozumieniem z Rosją, drugich z pomocą króla pruskiego. Krajowi dała się uczuć najstraszniejsza przewaga Rosji przez gwałty Repnina, okrucieństwa Drewicza, dumę imponującą Stackelberga[41]. Pokolenie, które wyrosło wśród tego bezprawia, a pod wpływem politycznym wyobrażeń i kierunków Zachodu, czuło coraz bardziej ból i upokorzenie, wierzyło może nadto we wszechpotężną siłę nowych teorii, które dopiero Francja próbowała wprowadzić w życie. Zręczny reprezentant Prus potrafił zamotać w swoje sidła, czy ówczesnych mężów stanu, czy wpływowych ludzi w sejmie i w narodzie, zyskując wiarołomnymi obietnicami stronników dla pruskiej polityki. Francja w zburzeniu wewnętrznym, nie mogła działać na zewnątrz, a jeżeli mogła wywierać jaki wpływ, to tylko odstraszający. Anglia gotowa chwalić usiłowania narodu wobec możebnej ewentualności koalicji z Prusami przeciw Rosji, żądania pierwszych co do Gdańska popierała. Polska bezbronna, była więc zostawiona na łasce trzech sąsiadów, z których dwóch pozornie było w niezgodzie, o większy albo mniejszy udział w ziemiach rozdartej Rzeczypospolitej. Wobec takiego usposobienia narodu a wpośród takich zewnętrznych stosunków, zebrał się Sejm czteroletni. […]

Czy ustawa rządowa z dnia 3 Maja, przyjęta niezmierną większością Sejmu, powitana przez naród cały z zapałem, jakiego drugiego przykładu w historii naszej nie ma, a w obcych o taki nie łatwo, dlatego, ze przyjęta z jednogłośnym uniesieniem, a nie jak chciał porządek sejmowy przez głosowanie, nie była prawnie przyjęta, czy obywateli nie obowiązywała, czy była, jak twierdzili Targowiczanie, a do dziś dnia twierdzą historycy rosyjscy, dziełem gwałtu? Stanowczo nie. Nigdy w żadnym kraju, w żadnym ciele prawodawczym nie uszanowano jak w dniu 3 Maja wolności zdania, wolności mowy, której dzięki wyrozumieniu Sejmu i Króla, tak bezwstydnie nadużywano. Żaden oponent nie ucierpiał ani czynnie, ani nawet słownie. Przygotowano ustawę w tajemnicy, bo wobec uprzedzeń jednych, złej wiary drugich, było to koniecznie potrzebne; bo są chwile, są położenia, w których tajemnica jest największą zasługą, kiedy przygotować potrzeba wobec zewnętrznych albo wewnętrznych nieprzyjaciół, środki ratowania Ojczyzny. Czy był jeszcze czas do tego? Nie wiem, ale powtarzam, był czas ratowania dobrej sławy ojczyzny, chęci jej i zdolności do poprawy i dania świadectwa, że posiadała zdolnych i prawdziwie patriotycznych mężów i całe młode pokolenie otwierające oczy na prawdy, a serca dla młodszych braci. Ludzie, jak trzej Potoccy, Małachowski[42], Kiciński[43], Wawrzecki, Niemcewicz, Sołtyk[44], ani mieli co do pozyskania, ani też co zyskali. Odcierpieli swoją cnotę w więzieniach, stratach majątkowych, wygnaniach. Mogli popełnić polityczne błędy, co w owych czasach, kiedy powietrze było przepełnione zgniłymi wyziewami rewolucji francuskiej zadziwić by nie powinno, ale te są tak subtelnej natury, że dziś w lat sto, jeszcze się powtarzają. Czyż to więc był zamach stanu, czy rewolucja? Zamachu stanu nie było, rewolucją można nazwać przeprowadzenie ustawy, i tak ją też sam Król w korespondencji z agentami Rzeczypospolitej nazywa; ale była rewolucja z góry, wzmacniająca władzę, porządkująca prawodawcze i sądowe organa, podnosząca obywatelstwo miejskie, rozszerzająca przywileje szlachectwa, łatwością aby je uzyskać. Jeżeli jej można już słusznie zrobić zarzut, to, że nie była więcej rewolucyjną, przypuszczając włościan do praw obywatelskich. Ale jeżeli dzieło tych ludzi, obojętna, czy doskonałe albo nie, całej prawdy politycznej nie wprowadziło w życie, to każdy człowiek prawdziwie polityczny dobrze rozumie, że interesy osobiste i przesądy wiekowe, nie dadzą się naraz zwyciężyć, że prawodawca wychodzący z ideału, pracuje na próżno,  jak tego były dowodem liczne konstytucje, przez które Francy od lat stu przechodzi. Rozbierać po szczególe artykułów ustawy nie będę. Musiałbym powtórzyć, co mi nie przystoi, niezrównany rozbiór Kalinki, wskazujący co musiała przemilczeć, co w sposób negacyjny wypowiedzieć. Powiem więc tylko ze stosownie do moich politycznych zasad, wychodzi z jednego głównego błędu, orzekając, że wszelka   władza w społeczności ludzkiej, bierze początek z woli narodu. W ślad tego zgodnie z Monteskiusza[45] teorią, trzy władze, prawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Choćby kto chciał to kontestować, to zaprawdę nie dzisiaj, a nawet nie według teorii filozoficznej Katarzyny[46]. Kiedy więc rozbiorowe dwory i polscy ich poplecznicy obawiają się rzekomo jakobinizmu w Polsce i biorą jego objawy w innym kraju, jako jeden z powodów do rozbioru, to nie tylko są w złej wierze, ale po prostu kłamią, bo jeżeli król elekcyjny ma niejakie podobieństwo z wybieranym prezesem Rzeczypospolitej, to dziedziczny z prawem powoływania do Senatu, z władzą wstrzymywania prawa przez Sejm wotowanego, to religia katolicka jako narodowa, nie wskazują na jakobiński kierunek: ten zarzut, równie w złej poczęty wierze, jak twierdzenie niczym nieudowodnione Sołowiewa[47] i innych, że depesze czytane przez Matuszewicza były podrobione. Inne pytanie: czy konstytucja, tak jak ułożona, była żywotną? Czy wpośród ówczesnej politycznej konstelacji, należało paktować z Rosją, czy na postawione życzenie Prus, ustalić rząd na nowych, a rozumnych zasadach? O żywotności konstytucji rozumować nie można, praktyka tylko o rzeczy rozstrzyga. Co do mnie, to w żadne papierowe konstytucje i najmisterniejsze równoważenie sił politycznych nie wierzę. Konstytucje trwałe są te, które określają istniejące stosunki. Twórcy ustawy 3 Maja byli w tym szczęśliwym położeniu, że mieli dane siły społeczne w szlachcie, Senacie i miastach nowo do obywatelstwa powołanych, że mogli władzy królewskiej dać powagę, a nawet przewagę. Powiedzmy na ich pochwałę, korzystali z tej sposobności. Jeżeli władzę monarchy zbyt ograniczyli, jeżeli Sejm gotowy był łatwych zamieszek środkiem, to zapomnieć nie należy, kiedy i dla kogo ustawa rządowa była pisana. Panowała teoria Rousseau o kontrakcie społecznym; straszne echa zgromadzenia narodowego w Paryżu odbijały się o mury sali posiedzeń sejmowych, ale odepchnęły je serca, uszy i głowy polskie. Toteż ledwie była ogłoszona, przyjęta, zaprzysiężona, odezwały się najpoważniejsze głosy na jej pochwałę. Rzadkim wypadkiem, wskutek wielkiej miary jaką zachowali autorzy ustawy, równoważąc swobodę z powagą władzy i prawa, publicyści całej Europy bez różnicy stronnictw uznali jej wartość. Herzberg[48] już opuściwszy kierunek spraw zagranicznych, chwalił ustawę na posiedzeniu Akademii berlińskiej dnia 6 października 1791; niechętny de Cache[49] w raportach do ks. Kaunitza[50] oddaje jej sprawiedliwość, ale muszę przytoczyć zdanie Edmunda Burke’a[51], pierwszego mówcy Anglii i pierwszego publicysty Europy, którego traktat o rewolucji francuskiej, właśnie wtedy rozpoczętej, jest i będzie na zawsze najgłębszym i najtrafniejszym sądem tego strasznego przewrotu, którego fale po dziś dzień nie przestają podmywać podstaw społeczeństwa.

Wskazując, jak różnie ówczesna partia postępowa sądziła różne w Europie rewolucje, porównywa francuską i polską w tych słowach:

„Położenie Polski takowe było, że każdy niemal bez różnicy godził się na to, że chociażby kosztem niejakiego krwi przelewu, musiało przyjść do reformy jej konstytucji. Nie było tu obawy zamieszek, bo stan rzeczy był sam w sobie największym zamieszaniem. Król bez władzy, szlachta bez zgody i karności, lud bez rzemiosł, przemysłu, handlu i wolności, bezrząd na wewnątrz, bezbronność na zewnątrz, brak skutecznej siły zbrojnej, a za to przemoc obca, gospodarująca po swojej woli w ogołoconym kraju. Był to stan rzecz, który niemal wyzywał do  śmiałego działania i prób ryzykownych. Ale jakimi środkami bezład ten został usunięty! Środkami zarówno niezwykłymi, jak zgodnymi z rozumem i uczuciem. Wobec tej zmiany, cnota ani się sromać, ani cierpieć nie ma powodu, raczej tylko radować się i chlubić. Jak dotąd, jest to niezawodnie najczystsze dobrodziejstwo, jakie kiedykolwiek ludzkość spotkało. Widzimy bezrząd i niewolę jednym zamachem zniesione, tron wzmocniony ku opiece ludu, bez szkody dla jego swobody, obce intrygi na zawsze usunięte przez zamianę korony elekcyjnej na dziedziczną, a co tkliwego zdumienia przedmiotem, panujący król, gorącą miłością kraju swego natchniony, dążący z równym zapałem, zręcznością, podstępem do utrwalenia przyszłości obcych książąt rodziny, z jaką ludzie ambitni nad wyniesieniem własnej pracują. Dziesięć milionów mieszkańców doprowadzonych do stopniowego, zatem bez szkody dla siebie i państwa wyzwolenia z więzów, nie już cywilnych i politycznych, które ducha krępują, ale z osobistej niewoli. Mieszkańcy miast dotąd pozbawieni przywilejów, dziś podniesieni do tej powagi, jaka temu pośredniemu stanowi należy. Najdawniejsza, najliczniejsza, najbitniejsza korporacja panów i szlachty, jaką kiedy w świecie widziano, postawiona tylko w pierwszym rzędzie wolnych i szlachetnych obywateli. Ani jeden człowiek, któryby poniósł szkodę lub cierpiał upodlenie, wszyscy, od króla aż do wyrobnika, w lepszym, niżeli byli stanie. Każda rzecz w swoim miejscu i rzędzie pozostała, lecz każda naprawiona i uleczona. Dodajmy do tego osobliwego cudu, do tej niebywałej zgody mądrości i szczęścia, że ani jedna kropla krwi nie przelana, żadnej zdrady i krzywdy, ani sroższych od miecza potwarzań, żadnych gwałtów zadanych religii i obyczajom, nikt złupiony, więziony ni wygnany. Wszystko dokonane z rozsądkiem, miarą, jednostajnością i tajemnicą nigdy nie widzianą, a chlubny ten spisek, działający jedynie na korzyść najpierwszych, najdroższych praw ludzkości. Szczęsny lud, jeżeli na tej drodze wytrwać będzie umiał! Szczęśliwy Pan, godzien sławnie rozpocząć lub chwalebnie zamknąć poczet królów, miłośników ojczyzny! A wreszcie ta ustawa posiada w sobie zawiązek wszelkich przyszłych ulepszeń, i jako na takich podwalinach założona, doprowadzić może do wszystkich trwałych korzyści naszej angielskiej konstytucji”.

Tak sądził największy mówca, polityk i człowiek publiczny swojego czasu. […]

Błogosławiona chwila powstania Konstytucji 3 Maja i na wieki zasłużeni ludzie, przez których powstała. Ale fałszować jej nie można. Historia jest miarą polityki, ale nie politycznym narzędziem. Ustawa 3 Maja nie była demokratyczną, jako taką, to jest demokratyczną, potępia ją i ściga imperatorowa. […] Czy więc nie było demokratów? Nie było ich. Byli z rzadka Jakobini, i ci, jak w 1831 r. tak w 1794 zhańbili o ile mogli naszą sprawę. Konstytucja 3 Maja nie weszła w życie, ale weszła w serca i przygotowała ludność do zmian radykalnych, które wprowadziła epoka napoleońska. Konstytucja Ks. Warszawskiego, głównie kodeks Napoleona[52], zdemokratyzowały społeczeństwo nasze, i odtąd żadna ani nastąpiła, ani była usiłowana reakcja. Prawdę mówiąc, reakcje są niemożebne, i głupich tylko nimi straszą. Kto kiedy potok górski zmusił do wstecznego biegu? W historii chwile reakcji, są to chwile zemsty i odwetu, np. tak ciekawy regiment Sulli[53]. Napoleon nie był reakcjonistą, on tylko zorganizował demokrację, a karta 1814 r. wszystkie jej postulaty przyjęła[54]. Kłamcy od początku ci, którzy ustawę otaczającą kastę szlachecką takimi przywilejami, ogłaszającą religią katolicką jako panującą i niedopuszczającą innowierców na tron, o jakobinizm posądzają. Szkoda, nie była dosyć demokratyczną, dla ludu wiejskiego mało zrobiła, ale wskazała drogę, resztę miał dopełnić kodeks i Sejm 1831 r.

Konstytucja 3 Maja nie groziła demokracją Polsce, jak to głupio podnosił Rzewuski, Potocki, Kossakowski, a chytrze Katarzyna. Polskie społeczeństwo zdemokratyzowały rządy zaborcze, przed wszystkimi austriacki. Urzędnik Czech lub Morawiak, który dorobił sie urzędu, a wedle ówczesnej już teorii, reprezentował nie tylko cesarza, ale państwo, nienawidził szlachcica, bo mu nie ulegał, a górował stanowiskiem. […] To, co na drodze prawodawczej dokonywał kodeks Napoleona w Królestwie, to przerabiał w naszym koronnym kraju mechanizm rządowy. Przyszła chwila straszna, w której starły się o lepsze dwa wpływy w jednym kierunku, choć przeciwne co do celu. Czy prawdziwe słowa, przypisywane ówczesnemu wielkorządcy Galicji: „Trzy dni grozy, zapewnią nam 30 lat spokoju”[55] – nie wiem. Oczywiście ustrój silniejszy zwyciężył, ale zwyciężyła zarazem teoria, której jako narzędzie użyto, runął gmach wiekowy i ze zdolnym wielkorządcą i ze znakomitym bądź co bądź ministrem, a powstała monarchia nowożytna, na wskroś demokratyczna. Czy to nie conradictio in adjecto, monarchia demokratyczna? Ja wolałbym to nazwać imperializmem, który z demokracją zawsze bardzo dobrze się zgadzał. Ale w danym wypadku, tradycja, ustrój monarchii, główna osobistość, tak są przeważnymi czynnikami, tak ważną tu odgrywają rolę, że utrzymują równowagę w składzie bardzo różnorodnym i licznym monarchii. Dziś to ulega krytyce, nie zadawala, bo każde pokolenie, jak uczy historia, nie uznaje powodzenia, którego używa. Ale przyjdą czasy, które chwile bezprzykładnej swobody, uszanowania prawa, wolnego biegu po zaszczyty i wieniec obywatelski, będą uważać jako ideał utracony, a zazdrości godzien. Nasz kraj koronny ma równy i wspólny w tym rozwoju i organizmie udział; jak zwykle w ludzkości, żądny większych swobód, kiedy jeszcze tych, które posiada, nie przetrawił. Obchodzimy i słusznie pamięć Konstytucji 3 Maja, ale porównajmy organizację społeczeństwa stworzoną przez Konstytucję 3 Maja, z tą, jakiej używamy, kto by się nią dziś zadowolił? Kto chwałę jej podnosi, podziwia zwycięstwo światłej miłości Ojczyzny nad przesądem, przywilejem, interesem własnym, które natchnęły bohaterów Zieleniec i Dubienki, wywołały powstanie pana Kościuszki, legiony, Raszyn i Sandomierz. Tylko wielkie myśli wywołują bohaterskie czyny. Wielką było myślą, szukać w wewnętrznej naprawie, odpornej przeciw zewnętrznemu nieprzyjacielowi siły. […]

Ustawa 3 Maja była skutkiem zespolenia wszystkich zdrowych i czystych żywiołów w narodzie. I to jest jedyna i najważniejsza nauka, którą z niej czerpać możemy.

Jaką przyszłość Opatrzność przeznaczyła Ojczyźnie naszej, nie wiem. Narody gotują same sobie przyszłość. Prawda: Deus fecit sanabiles nationes terrae. Rozbierać dziś trudności naszego położenia, badać niepodobieństwo odzyskania niepodległego politycznego bytu wobec stanowiska państw europejskich, rzecz próżna. To pewna, że los nasz będzie odpowiedni do sił moralnych i potęg organicznych, które w sobie utrzymać, albo wyrobić potrafimy. Na to nie starczą obchody i śpiewy, choć wiem, że jest i w śpiewie jad.

Narody czerpią siłę z wierności tradycji, która wytworzyła ich byt i historię, i z uszanowania praw i prawd, którymi ludzkość społeczna w ogóle żyje.    

Tradycją naszą jest: wierność Kościołowi katolickiemu, który wypielęgnował ten naród i sam jeden dać mu może żywotność, której ani przeciwności, ani prześladowanie nie pokonają, bo w głębi niedostępnej ducha, chowa połączoną miłość wiary z miłością języka i przeszłości. Dziwne zaślepienie; patrzą a nie widzą. Potęgę Rosji podwaja niewątpliwie jednolita jej wiara. Jeżeli wiara martwa, narzędzie doczesnej władzy, wprawdzie chrześcijańska, ale południowym bizantynizmem, a wschodnim buddyzmem zarażona, może choć taka dać społeczeństwu politycznemu siłę: czegóż nie dokaże katolicyzm, który szanuje indywidualną godność człowieka, bo odnosi się do ogółu, nie do jednego narodu i jednego rządu. Nic tu skrępowanego i nieruchomego, ani w obrzędach, ani w sztuce, wszędzie rozwój: postęp i zastosowanie do każdej formy rządu, to właśnie robi jego powszechność, katolicyzm. Jest In neccessariis unitas, ale in dubis libertas [w rzeczach koniecznych – jedność, w wątpliwych – wolność], która się też objawia w różnych filozoficznych szkołach. Tradycję tę utrzymała ustawa 3 Maja w najpierwszych i najważniejszych artykułach, insza rzecz utrzymać ją dziś w praktyce, walcząc ze szkołą wyznaniową, przeciwko niemieckiemu Schulfereinowi, który u nas małpować próbują. Dziś jeszcze nikt nie śmie wprost przeciw Kościołowi wystąpić, pod jego skrzydła wielu się zakrywa, Bogu dzięki, ale na takim usposobieniu polegać nie należy, ale pracować pilnie, aby najprzód prawdy te były żywotne w nas samych, a następnie śmiało na zewnątrz bronione i wyznawane.

Powiedziałem, że narody czerpią siłę z uszanowania prawa i prawd, którymi ludzkość społeczna żyje. Z tych najpotrzebniejsza jest potrzeba zgody i miłości wpośród rozmaitych warstw ludności, pomiędzy którymi może być antagonizm sztuczny, ale nie rzetelny. Demokracja, w której żyjemy, właściwie zrozumiana, daje niejednakowe wszystkim stanowisko, ale jednakową możność i prawo, aby je zdobyć. Sztucznie wywoływać antagonizm warstw ludności, pozorem, że nie wszyscy mają jednakowy wpływ, to jedno co budzić namiętności, które zaspokojone być nie mogą, i zakłócać spokój społeczny w czasie, w którym szczęśliwie przywrócony, a potrzebny jak nigdy. W naszym koronnym kraju, zamieszkałym przez 700 000 Żydów, a dwa miliony Rusinów, rdzenna ludność polska sama jedna na całym obszarze Ojczyzny, mogąca wyrabiać ten organizm polityczny, na którym mu zawsze zbywało, a do którego w nowych warunkach są i żywioły i pole.

Sprzecznych interesów nie ma, bo prawo granice ich zaznaczyło. Wiele schodzi się przyczyn, aby w naszym koronnym kraju rozwijał się normalnie         np. stosunek wielkiej do małej własności. Że obydwie potrzebne, ekonomiści wiedzą. Otóż u nas większa część ziemi jest w ręku małych właścicieli. Robotnicza kwestia nie istnieje, dla prostej przyczyny, że z powodu braku fabryk, nie ma ludności robotniczej. Dla tego próby strajków i bezroboci, są dziecinnym naśladowaniem aby pokazać, że i polski robotnik zdobędzie się na walkę z kapitałem, który niestety nie istnieje. Gdzie szukać sprzecznego interesu pomiędzy rolnikiem większym albo mniejszym a mieszczaństwem? Istnieją może dawne zawiści, przekaz dawnych czasów, które cywilizacja co dzień wyrównywa faktycznie, a  które istnieć będą towarzysko, póki tylko ludzie będą ludźmi, to jest dążyć będą do pewnych różnic i odznaczeń w obejściu, które próżność natchnęła a zwyczaj przyjął.

Nawoływanie do zgody, miłości, wspólnego działania, choćby najwymowniejsze, wiem to dobrze, nie oddziała na ogół, kiedy się przemawia do rozumu i sumienia, a tu mówią do namiętności i zawiści, ale gdyby choć kilka umysłów zdrowych, serc prostych zrozumieć to chciało!

Lat temu sto, kiedy podwoje Sejmu otwierały się dla mieszczan, pierwsi polscy panowie dążyli na ratusz wpisywać się w księgi miejskie, dziś to wszystko nie potrzebne, tylko potrzebna wspólna, miłość i wzajemne zaufanie.

In cauda venenum powiedzą na słowa, którymi skończę, ale które powiadam otwarcie. Do praw jednych obywatelskich przychodzą więksi i mali. Czy miałoby być zwichnięciem równowagi i demokratycznej zasady, kiedy tradycyjne warstwy, z dawna z politycznym mechanizmem oswojone, wpływają na działanie tej ludności, którą nazywają ludem? Taki wpływ o ile możebny, jest obowiązkowy, zasłoni od szarlatanów i wyzyskiwaczy politycznych, rachujących na namiętności, tak łatwe do rozbudzenia, właśnie u mniej wykształconych. W miarę jak to wykształcenie postępować będzie, wpływ stanie się zbytecznym i ustanie.

Porównując przemysł, bogactwo, komunikację Czech a nawet Węgier z naszym krajem, z bólem niższość naszą przyznać musimy: prawda, ale cywilizacja Czech o dwa wieki od naszej dawniejsza, zbliżona do zachodu pod wpływem kultury niemieckiej wyprzedziła nas o wiele. Prawdę powiedzmy, szlachta zaabsorbowawszy życie narodu, sama nieprodukcyjna, polityką to krajową, to powiatową zajęta, zaniedbała swoje i ludu wykształcenie. Na nią też spadła główna kara. Ocknęła się w 1791 r., i odtąd może nie dosyć, ale nie krwią tylko służy Ojczyźnie.

Szczęśliwe lata, a kto odgadnie wiele ich będzie!