Postać
Bronisław Dembiński 1858-1939

Ur. 14.08.1858 w Komorzy Małej, zm. 23.11.1939 w Poznaniu) – historyk, polityk, rektor Uniwersytetu Lwowskiego, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Lwowskiego, Warszawskiego i Poznańskiego. Syn Teodora oraz Janiny Nepomuceny z Jasińskich. Nauki pobierał w gimnazjum w Chojnicach, a następnie w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu – tam też w roku 1878 uzyskał maturę. We Wrocławiu, w Berlinie oraz w Krakowie (jako wolny słuchacz) odbywał studia z zakresu historii i filozofii (brał udział m. in. w zajęciach Wilhelma Diltheya). W latach 1878–1882 pełnił funkcję sekretarza, a następnie prezesa Towarzystwa Literacko–Słowiańskiego. Uwieńczeniem tego etapu edukacji stał się w marcu 1883 roku doktorat z filozofii, uzyskany na Uniwersytecie Wrocławskim na podstawie pracy Die Beschickung des Tridentinums durch Polen und die Frage vom Nationalconcil. W 1884 roku zdał egzamin państwowy, który uprawniał go do nauczania w gimnazjach rządowych – z możliwości tej nigdy jednak nie skorzystał, zajął się natomiast badaniami archiwalnymi. Dzięki kwerendom w Krakowie, Florencji i Wiedniu zdobył niezwykle obszerny materiał źródłowy. Szczególną uwagę poświęcił Wiecznemu Miastu, uczestnicząc w latach 1885–1886 w tzw. ekspedycji rzymskiej utworzonej z polecenia Akademii Umiejętności. Owocem podjętych tam prac były dzieła: Sprawozdanie z poszukiwań w archiwach i bibliotekach rzymskich, a w szczególności w Archiwum Watykańskim. O materiałach do dziejów polskich w XVI i XVII w. (1886) oraz Wybór Piusa IV. Studia nad pontyfikatem Piusa IV, część I (1886). To ostatnie stało się podstawą habilitacji Dembińskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie wykładał w latach 1884–1892. W roku 1888 został członkiem Towarzystwa Historyczno–Literackiego w Paryżu. Wkrótce zainteresował się też okresem drugiej połowy XVIII w., czego rezultat stanowiły kolejne prace: Konstytucja 3 Maja a rewolucja francuska (1891) oraz wysoko ceniona Rosja a rewolucja francuska (1896). W roku 1892 przeniósł się do Lwowa, gdzie – jako profesor nadzwyczajny – otrzymał katedrę historii powszechnej na Uniwersytecie Franciszka I. Dwa lata później ożenił się z Anielą z Thielów, z którą miał troje dzieci: Annę, która po latach poszła w ślady ojca, a także Zbigniewa i Janinę. Jego kariera naukowa rozwijała się dynamicznie – uzyskał kolejno: tytuł profesora zwyczajnego (1897 r.), funkcję dziekana (1898 r.), status członka korespondenta Akademii Umiejętności (1900 r.), a w końcu godność rektora lwowskiej uczelni w roku akademickim 1907/1908. Bazując na uprzednio zebranym materiale wydał w roku 1902 Źródła do dziejów drugiego i trzeciego rozbioru Polski, będące zarzewiem jego konfliktu – zarówno w sferze zawodowej, jak i prywatnej – z Szymonem Askenazym. Uczeni polemizowali ze sobą na łamach „Kwartalnika Historycznego”. Askenazy deprecjonował wartość wykorzystanych źródeł, jednakże szczególnie drażliwą okazała się być kwestia polityki Prus wobec Polski w czasie Sejmu Czteroletniego – Dembiński uważał ją za grę pozorów, mającą na celu ukrycie rzeczywistego, wrogiego nastawienia do Polaków. Wyrazem tych przekonań stało się najważniejsze jego dzieło Polska na przełomie (1913), będące syntetycznym podsumowaniem całości badań historyka nad tematyką Sejmu Wielkiego. Angażował się również w działalność polityczną: był posłem do parlamentu wiedeńskiego (1914–1918) i Sejmu Ustawodawczego RP (1919–1922), a w latach 1918–1920 podsekretarzem stanu i dyrektorem Departamentu Wyznań w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Udzielał się w Unii Międzyparlamentarnej (jako prezes polskiej delegacji), Towarzystwie Przyjaciół Ligii Narodów (prezes), Międzynarodowym Towarzystwie Przyjaciół Ligii Narodów (organizator i wiceprezydent zarządu), przewodniczył też Polskiemu Komitetowi Obrońców Pokoju przez Poszanowanie Traktatów. Obowiązki te ograniczyły działalność naukową Dembińskiego, mimo to prowadził wykłady na Uniwersytecie Warszawskim (1916–1923), w roku 1919 objął tamtejszą katedrę historii nowożytnej polskiej i powszechnej, a Akademia Umiejętności nadała mu status czynnego członka (1917). Zdecydował się jednak opuścić Warszawę na rzecz Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie w kwietniu 1923 roku powierzono mu katedrę historii nowożytnej, wtedy też został prezesem tamtejszego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Rok później poznańska uczelnia nadała Ignacemu Janowi Paderewskiemu doktorat honoris causa z filozofii, którego promotorem był Dembiński oraz muzykolog Łucjan Kamieński. W czasie tym powstały m. in. Powstanie listopadowe w świetle raportów posłów angielskich (1930), czy poświęcony Sewerynowi Rzewuskiemu Zmierzch hetmana (1938). Obszerniejsze, tworzone przez lata dzieło, będące uzupełnieniem Polski na przełomieUpadek Rzeczypospolitej i odrodzenie narodu polskiego (1939) – ze względu na wojnę nie zostało opublikowane. Prócz zainteresowań naukowych i politycznych, Dembiński był również człowiekiem uduchowionym. Angażował się w działania Ligii Katolickiej, w 1926 roku mianowano go marszałkiem VII Zjazdu Katolickiego w Poznaniu, przewodniczył tamtejszemu Międzynarodowemu Kongresowi Eucharystycznemu (1937), był także tercjarzem franciszkańskim. Papież odznaczył go Krzyżem św. Grzegorza. Nie było to jego jedyne wyróżnienie: otrzymał m. in. Krzyż Oficerski Legii Honorowej, Komandorię Orderu Białego Lwa, a Uniwersytet Oksfordzki przyznał mu doktorat honoris causa. Dzięki wstawiennictwu uczelni mógł nauczać mimo przekroczenia ustawowego wieku emerytalnego, co też czynił aż do wybuchu wojny. Zmarł niedługo potem, 23 listopada 1939 roku.

 

Magdalena Olajossy, UJ

 

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.