Jan Ptaśnik urodził się 15 stycznia 1876 roku w Mikluszowicach koło Bochni^[1]. Pochodził z chłopskiej rodziny był synem Marcina i Anny z Sadulskich. Szkołę ludową ukończył w rodzinnej wsi, a następnie przeznaczony na księdza, kształcił się w gimnazjum w Bochni, gdzie zaprzyjaźnił się z Franciszkiem Bujakiem i Kazimierzem Kaczmarczykiem. W 1896 roku po zdaniu matury zapisał się na Wydział Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jednak nie zabawił tam długo, już po roku przeniósł na Wydział Filozoficzny, gdzie jego umiłowaną muzą została Klio. Uczestniczył w życiu akademickim uczelni przez dwie kadencje pełniąc obowiązki prezesa Koła Historycznego Uczniów UJ. Kształcił się na seminariach prowadzonych przez Wincentego Zakrzewskiego, Stanisława Krzyżanowskiego i Bolesława Ulanowskiego. Do swoich mistrzów czuł żal, że po skończeniu studiów nie ułatwili mu zawodowego startu i nie zatrzymali w nauce. W latach 1898-1900 pracował jako aplikant w Archiwum Akt Dawnych Miasta Krakowa i jako bibliotekarz w seminarium historycznym UJ. W 1901 roku zdał państwowy egzamin z historii i geografii, zapewniający mu możliwość pracy w szkole, którą podjął najpierw w gimnazjum im. Jana III Sobieskiego w Krakowie, a następnie w Przemyślu. Przeniesienie do prowincjonalnego Przemyśla młody uczony potraktował jak wygnanie.

Równocześnie przygotowywał się do doktoratu na seminarium Zakrzewskiego, gdzie napisał rozprawę pt. Pierwszy Boner, czyli początek magnackiej rodziny w Polsce w wieku XVI. W 1903 roku po zdaniu rigorosum z historii, geografii i filozofii odbył promocję doktorską. Po uzyskaniu stopnia naukowego został wysłany przez Akademiię Umiejętności do Rzymu w ramach słynnej Ekspedycji zapoczątkowanej przez Władysława Abrahama, Bronisława Dembińskiego i Stanisława Smolkę w 1886 roku. W Archiwach Watykańskich spędził z przerwami kilka lat, biorąc prawie co roku udział w archiwalnej wyprawie. Kwerendy te zaowocowały nie tylko licznymi publikacjami dotyczącymi kultury włoskiej i stosunków między Stolicą Apostolską, a Polską w średniowieczu, ale przede wszystkim trzema tomani edycji źródłowych Monumenta Poloniae Vaticana.

W czasie krótkich przerw w pobytach rzymskich, napisał rozprawę habilitacyjną Z dziejów kultury włoskiego Krakowa. W czerwcu 1907 roku odbył kolokwium i wykład habilitacyjny pt. Udział Włochów w organizacji poczty w Polsce w XVI wieku, który Rada Wydziału Filozoficznego uznała za zadawalający i nadała mu prawo wykładania historii cywilizacji polskiej i zachodnioeuropejskiej. Uzyskanie habilitacji i bujny rozwój naukowy młodego adepta Klio skłonił Radę Wydziału do podjęcia uchwały o nadaniu mu nadzwyczajnej profesury. W 1910 roku uchwała uzyskała sankcję cesarską przyznającą mu jednak tylko tytularną profesurę, uprawniającą jedynie do prowadzenia wykładów zleconych. Pomimo kolejnych starań Wydziału, aż do końca pierwszej wojny światowej nie udało się Ptaśnikowi uzyskać etatowego stanowiska, ani też własnej katedry.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości na kolejny wniosek krakowskiej uczelni o przyznanie mu katedry historii kultury, władze ministerialne odpowiedziały jedynie nominacją na profesora nadzwyczajnego. Całkowicie tym zrażony do krakowskiej profesury, Ptaśnik przyjął zaproszenie Stanisława Zakrzewskiego do objęcia katedry zwyczajnej historii powszechnej średniowiecznej wraz z naukami pomocniczymi na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Czas spędzony we Lwowie przyniósł poszerzenie dorobku naukowego Ptaśnika o problematykę dotyczącą tego miasta. Uczony kontynuował też badania nad dziejami dawnej książki polskiej, wydając obszerne materiały źródłowe Monumenta Poloniae typographica XV et XVI saeculorum (Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum), obejmujące materiały z archiwów krakowskich, poprzedzone obszernym wstępem stanowiącym zarys historii książki w XV i XVI wieku. To imponujące wydawnictwo źródłowe zostało wyróżnione przez PAU nagrodą im. Probusa Barczewskiego. Pomimo licznych dowodów uznania (m.in. powierzenie redakcji „Kwartalnika Historycznego“, godności dziekana, członkostwa różnych towarzystw naukowych) i sporej gromadki uzdolnionej młodzieży uczęszczającej na jego seminarium (m.in. Łucja Charewiczowa, Anna Jędrzejowska, Stanisław Łempicki, Karol Maleczyński, Wanda Pauli, Józef Seruga, Józef Skoczek, Maria Świerzawska, Zygmunt Wojciechowski i Józef Zieliński), uczony ciągle tęsknił za Krakowem, pogrążał się w apatii i kryzysie nerwowym. Ukojenia szukał w przelotnych flirtach i kieliszku, w szybkim tempie doprowadzając się do alkoholizmu. Na przełomie 1923 i 1924 roku kryzys nerwowy był tak ciężki, że Ptaśnik zamierzał porzucić Lwów i wyjechać do Wilna, do czego namawiał go profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, Kazimierz Chodynicki. Jednak szybka interwencja lwowskiej profesury m.in. Oswalda Balzera, skłoniła go do pozostania. W rok później nastąpiło nawet pewne odprężenie spowodowane ustabilizowaniem się sytuacji życiowej historyka. 26 lipca 1925 roku ożenił się z ziemianką Zofią Małachowską, z którą miał syna Mieczysława, przyszłego historyka i wieloletniego dyrektora Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Wydawało się, że teraz w życiu Ptaśnika nastąpi istotna zmiana. Niestety, w pełni sił twórczych zaskoczył go nagły zgon. Uczony zmarł 22 lutego 1930 roku, na skutek powikłań po operacji wycięcia kamieni żółciowych. Został pochowany najpierw na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, a następnie jego szczątki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz w Zawadowie koło Jaworowa, obok grobów rodziny żony.

Piotr Biliński

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.