Postać
Józef Feldman 1899-1946

Józef Feldman (ur. 1.07.1899 w Przemyślu, zm. 16.06.1946 w Krakowie) – wybitny historyk i profesor UJ pochodzenia żydowskiego. Syn Wilhelma – znanego krytyka literackiego, pisarza, działacza politycznego i historyka oraz Marii Kleinman (pseud. Maria Kreczowska) – tłumaczki literatury zachodniej.

Uczęszczał do IV Gimnazjum w Krakowie, które ukończył w roku 1917. Uczniem był pilnym i pojętnym, a jego zamiłowanie do historii i kunszt literacki ujawniły się już na tym etapie edukacji. W ostatniej, ósmej klasie przyjął chrzest. Za namową ojca podjął studia prawnicze (1917–1919), po dwóch latach porzucił je jednak na rzecz historycznych (1919–1922, oba kierunki na UJ). W latach 1918–1919 pełnił ponadto ochotniczą służbę w Legii Akademickiej, nie zważając na swe wątłe zdrowie. Udzielał się również w Kole Historyków Uczniów UJ, z czasem stając się jego prezesem. Funkcję tę pełnił dwa lata; w tym okresie liczba członków Koła wzrosła ponad dwukrotnie, a sam Feldman zatroszczył się o poziom merytoryczny wystąpień, przygotowując uniwersalną instrukcję ich układania. Jednocześnie uczył się przykładnie, dzięki czemu przez cały okres studiów zwolniony był z wszelkich za nie opłat.

W 1922 roku zaczął pełnić funkcję młodszego asystenta przy seminarium historycznym, wtedy też, pod kierunkiem Władysława Konopczyńskiego, powstała jego znakomita, do dziś wartościowa praca Polska w dobie wojny północnej 1704–1709, na podstawie której uzyskał promocję doktorską. Recenzował ją Wacław Sobieski.

W 1924 roku zawarł małżeństwo z Janiną Skowrońską, koleżanką ze studiów, również absolwentką historii i podopieczną Konopczyńskiego. Błyskotliwa kariera Feldmana wywoływała jednakże sprzeciw części środowiska akademickiego, a to z powodu jego żydowskiego pochodzenia. Szczególnie doświadczył tego podczas swojego kolokwium habilitacyjnego (3 grudnia 1926 roku). Jeden z recenzentów, Wacław Sobieski, chcąc uniemożliwić mu otrzymanie habilitacji przygotował dla niego pytania tak szczegółowe, że tylko pomoc Stanisława Kota, który stwierdził, że będąc znawcą dziejów nowożytnych również nie potrafi udzielić na nie odpowiedzi, uratowała Feldmana.

Wiele kontrowersji wzbudziło także objęcie przez niego katedry historii nowożytnej na UJ w 1937 roku. Jego konkurentem był Marian Kukiel i to on pierwotnie otrzymał stanowisko, z powodów politycznych nie przyjął jednak nominacji.

Po uzyskaniu habilitacji Feldman kontynuował swoją działalność w seminarium historycznym (kolejno jako asystent i adiunkt), podróżował po Europie w celu badania archiwów (Drezno, Berlin, Londyn, Paryż, Wiedeń), przy okazji nawiązując przyjaźnie z innymi uczonymi, czego skutkiem były referaty na międzynarodowych konferencjach historycznych (Warszawa 1933 r., Zurych 1938 r.) a także zaproszenie na Sorbonę, gdzie w 1934 roku poprowadził wykład na prośbę dyrekcji Centre d’Etudes de la Revolution Francaise.

Początki jego działalności naukowej wiążą się z tematyką saską (praca doktorska i habilitacyjna), na co wpływ miał Konopczyński. Największą sławę przyniosły mu jednak dzieła dotyczące stosunków polsko-niemieckich: Polska a Prusy (1924), Antagonizm polskoniemiecki w dziejach (1934), czy wybitne, klasyczne już studium polityki kanclerza Niemiec Bismarck a Polska (1939), stanowiące wnikliwą analizę wypowiedzi i działań Bismarcka w stosunku do Polaków. Wyniki tych badań miały wartość nie tylko dla świata nauki, ale również dla społeczeństwa polskiego w dobie polityki Józefa Becka, stanowiąc ostrzeżenie przed imperializmem niemieckim, a także później, w czasie okupacji.

Z tego też powodu, a także ze względu na żydowskie pochodzenie Feldman był ścigany przez gestapo, co zmusiło go do ucieczki z Krakowa. Schronienie znalazł m.in. we Lwowie, gdzie zatrudnił się w Bibliotece Ossolińskich. Porządkował tam dokumenty ks. Waleriana Kalinki oraz Bolesława Wysłoucha aż do lipca 1942 roku, kiedy to miasto przejęli Niemcy. Dzięki pomocy Adama Grucy opuścił Lwów i udał się do klasztoru franciszkanów w pobliskim Hanaczowie, gdzie spędził niemal rok. Ze względu na donos Ukraińców uciekł ponownie do Lwowa, tym razem do klasztoru urszulanek. Finalnie, po wielu perypetiach, w sierpniu 1943 roku przyjechał do Warszawy, gdzie zaangażował się w działalność patriotyczną: wykładał na tajnym uniwersytecie, pisał artykuły do „Biuletynu” i „Nowości Żoliborskich”. Podczas Powstania Warszawskiego wstąpił w szeregi Wojskowej Straży Ochrony Powstania (choroba serca i krótkowzroczność uniemożliwiały mu walkę bezpośrednią), a po jego klęsce, dzięki pomocy Konopczyńskiego, ukrywał się aż do wkroczenia Armii Czerwonej w klasztorze bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Dramat wojny, ale i pomoc jakiej doświadczył w jej trakcie, lektura dzieł filozoficznych (m.in. Summy teologicznej św. Tomasza z Akwinu) uczyniły z niego głęboko wierzącego katolika. Po II wojnie światowej został wybrany członkiem korespondentem PAU (1945), doktoryzował też swego podopiecznego Karola Lewickiego. W 1946 roku opublikował książkę Problem polskoniemiecki w dziejach, będącą podsumowaniem badań na ten temat. Wojenna tułaczka pogorszyła jeszcze stan jego zdrowia, co przyczyniło się do przedwczesnej śmierci 16 czerwca 1946 roku.

Ze względu na podejście do badań historycznych, staranne wykorzystywanie źródeł, łatwość w tworzeniu syntez i uogólnień oraz kunszt literacki uznawany jest za kontynuatora spuścizny Szymona Askenazego.

Pośmiertnie włączono go w poczet członków honorowych Polskiego Towarzystwa Historycznego. Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

 

Magdalena Olajossy, UJ

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.