Postać
Łukasz Górnicki 1527-1603

Pochodził z ubogiej rodziny mieszczańskiej z okolic Oświęcimia. Do Krakowa przybył z polecenia wuja, który pełnił funkcję dyrygenta orkiestry pałacowej króla Zygmunta Starego. Początkowo edukację pobierał prawdopodobnie w parafialnej szkole św. Jana, po przybyciu do Krakowa zetknął się z grupą włoskich uczonych skupionych wokół klasztoru franciszkanów. Następnie rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej. Górnicki pracował w kancelarii biskupa Samuela Maciejowskiego, po jego śmierci zaś na dworze biskupa Zebrzydowskiego. Około 1552 r. otrzymał posadę na dworze króla Zygmunta II Augusta, na którym pełnił funkcję sekretarza królewskiego oraz bibliotekarza. Podczas wieloletniej służby na dworze Górnicki przyjaźnił się z największymi polskimi humanistami, filozofami i literatami, na czele z Andrzejem Nideckim i Janem Kochanowskim. W wieku około trzydziestu lat Górnicki wyemigrował do Italii, gdzie rozpoczął kolejne studia. Po powrocie do Rzeczpospolitej otrzymał od króla polecenie, by przetłumaczyć z włoskiego dzieło Baldassarre Castiglione Il Cortegiano. W ówczesnym świecie uważano, że zwierciadło polityczne autorstwa Castiglione’a zawiera obraz idealnego szlachcica, dzięki czemu doczekało się ona przekładów na wiele języków. Górnicki po przyjęciu święceń franciszkańskich otrzymał także liczne beneficja kościele (m.in. probostwo w Kętach, Wieliczce, kanonię w Kryuszwicy), od króla zaś nobilitację w 1561 r., uzyskując herb Ogończyk. Na lata 1587-1603 przypada szczytowy okres twórczości literackiej Górnickiego. Powstały wówczas dwa traktaty polityczne: Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich oraz Droga do zupełnej wolności oraz pamiętnik Dzieje w Koronie. Górnicki znający biegle łacinę i grekę, tłumaczył dzieła Seneki, m.in. jego tragedię Troas. Był także autorem traktatu ortograficznego Rzecz o pisowni, który opublikowano w niewielkim zbiorowym dziele pt. Nowy karakter polski. Jednakże żadne z wymienionych wyżej dzieł literackich Górnickiego nie dorównywało rozmachowi i kunsztowi artystycznemu, jakim popisał się tworząc Dworzanina polskiego. Polski autor sparafrazował utwór Baltazara Castiglione Il Cortegiano, tworząc jeden z najwybitniejszych wytworów renesansowej literatury europejskiej, a więc zwierciadło ukazujące wzorcowy wizerunek człowieka-dworzanina. Wyjątkowość adaptacji działa Castiglione w wykonaniu Górnickiego polega głównie na tym, iż polski tłumacz i humanista przeniósł to dzieło w rodzime realia. O ile akcja oryginału rozgrywa się na dworze księcia Urbino, to akcja Dworzanina polskiego toczy się w pałacyku biskupa Samuela Maciejowskiego w podkrakowskim Prądniku. Ważną zmianą w stosunku do oryginału jest też usunięcie kobiet, które w opinii autora Dworzanina w Polsce nie brały udziału w życiu politycznym, zatem ich obecność w dziele uważał za nieistotną. Górnicki tworząc polską parafrazę dzieła Castiglione starał się zachować oryginalną formę, zmieniając jednocześnie treść dzieła. Nie uwzględnił wielu anegdot i wątków, pozostawiając jedynie około czterdzieści pochodzących z Il Cortegiano, dodając do tego taką samą liczbę własnych. Istotnym z punktu widzenia historii Polski jest fakt, iż głównymi bohaterami Dworzanina polskiego są postaci historyczne, odgrywające niebagatelną rolę w życiu publicznym ówczesnego Krakowa i dworu królewskiego. Spośród najważniejszych postaci należy wymienić Wojciecha Kryskiego, Stanisława Maciejowskiego, Andrzeja Kostki, Aleksandra Myszkowskiego, Jana Dreśniaka, Stanisława Wapowskiego, Stanisława Bojanowskiego i Stanisława Lupy Podlodowskiego. Te osobistości na kartach Dworzanina polskiego spotkały się w 1549 roku w rezydencji biskupa Maciejowskiego w podkrakowskim Prądniku. Z ich wymiany zdań wyłonił Górnicki wizerunek idealnego dworzanina, w osobie którego idealnie łączyły się: wysokie pochodzenie, maniery, nienaganne wykształcenie z cnotą i honorem. Dwa wydane pośmiertnie traktaty Górnickiego: Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich oraz Droga do zupełnej wolności stanowią kolejny ważny wątek działalności intelektualnej wybitnego humanisty. W pierwszym z nich autor poddał krytyce niedomagania stosunków politycznych społecznych i religijnych w ówczesnej Polsce, w drugim zaś przedstawił recepty na te bolączki polskiego państwa. Górnicki znając doskonale filozofię antyczną, odwołując się do spuścizny filozoficznej Arystotelesa, Platona oraz stoików, stwierdził, iż Rzeczpospolita znalazła się w bardzo niebezpiecznym położeniu. Za wprowadzenie dysharmonii między stanami obwiniał szlachtę, która stała się w jego opinii elementem psującym ład społeczny i ustrojowy. W Rozmowie… poruszył on cały szereg problemów, z jakimi borykało się ówczesne Państwo Polskie, od kwestii niesprawiedliwego prawodawstwa, przez podatki, po kwestie związane ze sposobem wyboru monarchy. Górnicki wypowiadał się negatywnie na temat elekcji króla przez ogół szlachty podczas sejmu. Wskazywał również na konieczność obdarzenia monarchy odpowiednimi prerogatywami, jednocześnie podporządkowując go superiorowi w osobie prymasa, który w chwili sporu króla ze szlachtą pełnić miał rolę mediatora. Dalsze postulaty dotyczące zmian ustrojowych, społecznych i politycznych Górnicki szczegółowo wymieniał w Drodze do zupełnej wolności. W dziele tym postulował radykalną przebudowę ustroju, proponując m.in. powołanie w ramach sejmu dwóch komisji: komisji pierwszej tzw. górnych panów, która składałaby się z szesnastu osób i miała charakter opiniotwórczy oraz drugiej – dwunastoosobowej, wzorowanej na weneckiej Radzie Dziesięciu. Komisja ta miałaby dużo szersze kompetencji, bowiem do jej zadań należałoby dbanie o utrzymanie odpowiedniego poziomu moralnego i obyczajowego wśród społeczeństwa. Miałaby ona niejako spełnić funkcje cenzora-prokuratora w sprawach obyczajowych. Komisje te miałyby w opinii Górnickiego odciążyć monarchę ze zbyt dużej liczby obowiązków, a jednocześnie poprzez kolegialność tego ciała zapewnić szybsze i bardziej precyzyjne wprowadzenie w życie reform polepszających sytuację polityczną w państwie. Dzieła Łukasza Górnickiego uważane są za jedne z największych arcydzieł literatury politycznej polskiego oświecenia , a Dworzanin polski za jedno z najważniejszych świadectw fascynacji kulturą i literaturą Italii.