I.

W polemikach politycznych, które przygotowują nasz los po wojnie, ogromną rolę odgrywają dzieje okresu za­wartego między pierwszą a drugą wojną światową czyli między 1919 a 1939 rokiem. W okresie tym najrozmaitsi autorzy koncepcji politycznych szukają argumentów dla udowodnienia swych poglądów na budowę powojennej Europy. Naszym obowiązkiem jest śledzić literaturę, odnoszącą się do tego okresu, szukać w niej dowodów potwierdzających nasze postulaty i zbijających pogląd tak licznych naszych pomniejszycieli i wrogów.

Stosunkowo niedawno w Nowym Jorku ukazała się książka p. Genowefy Tabouis[1] pt. Ils l'ont appelée Kassandre (Nazwali ją Kasandrą), która stanowi nadzwyczaj ciekawe i cenne źródło do historii tych czasów, tym dla nas cenniejsze, że autorka książki nie zalicza się do przyjaciół Polski. Wręcz odwrotnie. Jej działalność publicystyczna na łamach ,,Oeuvre”,  która tak szerokim echem odbiła się po świecie, polegała w dużej mierze na denuncjowaniu i szkalowaniu polskiej polityki zagranicznej w okresie przedwojennym.

Kim jest pani Tabouis? Jest to przede wszystkim siostrzenica Juliusza i Pawła Cambon[2], dwu ambasadorów francuskich – w Berlinie i w Londynie, którzy odegrali olbrzymią rolę w przygotowaniu dyplomatycznym wojny światowej 1914-18. Jeżeli zastanawiamy się nad utworzeniem tej wspaniałej konstelacji politycznej, która pokonała Niemcy wilhelmińskie, musimy zawsze nazwiskiem ministra Delcassé[3], zatrzymać się nad działalnością braci Cambonów i ambasadora francuskiego Rzymie p. Barreré[4]. Paweł umarł stosunkowo wcześnie. Juliusz żył bardzo długo, był członkiem Akademii Francuskiej i jedną z czołowych postaci francuskiego życia salonowego i literackiego między dwoma wojnami. Przez niego p. Tabouis uzyskała te fenomenalne stosunki w świecie politycznym Paryża i całej Europy, które miały w tym stopniu przyczynić się do jej kariery publicystycznej.

W pierwszym okresie życia p. Tabouis nie zajmowała się dziennikarstwem, gdyż przed pierwszą wojną światową nie było to zajęcie dla panny ze ,,świata”. W tym czasie życie jej upływało w salonach paryskich oraz w stolicach Europy, gdzie jej wujowie kolejno prezentowali interesy Francji. Dopiero po wojnie światowej, ściśle biorąc w okresie ,,Protokółu Genewskiego” (1924 r.)[5], mocno już leciwa pani postanowiła zająć się pisywaniem na temat polityki zagranicznej. Sukces w tej dziedzinie był zupełnie niespodziewany i niezrozumiały dla każdego, kto czytał uprzednio jej słabe książki historyczne o Salomonie, Tutenchamonie i Nabuchodonozorze. Faktem jest jednak, że po dziesięciu lata współpracy w radykalnym dzienniku paryskim ,,Oeuvre”, p. Tabouis stała się jak gdyby potęgą międzynarodową. Hitler[6] polemizował z nią w swych mowach, nie było wybitnego polityka czy ministra zagranicznego, który będąc przejazdem w Paryżu, nie uczestniczył w jej słynnych śniadaniach. Wreszcie francuscy ministrowie spraw zagranicznych – Briand[7], Barthou[8] i Delbos[9] – darzyli ją zaufaniem i przyjaźnią, tak, że w gmachu francuskiego ministerstwa spraw zagranicznych na Quay d'Orsay stanowiła uznaną instytucję.

Wszystkie te fakty są potrzebne do zrozumienia ważności pamiętników p. Tabouis. Obejmują one okres od roku 1924 do 1939 roku. Cała ich treść pośrednio odnosi się do spraw polskich, niektóre zaś ustępy odno­szą do nich bezpośredni

Książka pani Tabouis jest może pierwszym nie polskim, a nawet Polsce wrogim, potwierdzeniem faktu, że w roku 1934, przed zawarciem paktu o nieagresję z Niemcami, Marsz. Piłsudski[10] za pośrednictwem pułkow­nika Becka[11] zwrócił się do rządów francuskiego i angielskiego z projektem wytoczenia Niemcom hitlerowskim wojny prewencyjnej i zgniecenia w słabym zalążku niebezpieczeństwa zagrażającego światu. Wersja o tej propozycji Marsz. Piłsudskiego krążyła dotąd uporczywie wśród sfer zbliżonych do obozu pomajowego w ogólności, a do ministerstwa spraw zagranicznych w szczegól­ności. Nie miała ona jednak potwierdzenia ani ze strony zagranicznej, ani nawet ze strony naszych czynników ofi­cjalnych. Jest rzeczą istotnie zdumiewającą, że fakt tak olbrzymiego znaczenia, rzucający jaskrawe światło na genezę zbliżenia z Niemcami zapoczątkowanego w 1934 roku, był notorycznie przemilczany przez naszą propa­gandę.

II.

Trzeba było dopiero notorycznie wrogiej Polsce p. Tabouis, by wyciągnąć na światło dzienne ten najważniejszy może epizod z dziejów lat 1920-1939. Oto co pisze p. T.: W kwietniu 1933 roku, kiedy wchodziła do Quay l'Orsay, zobaczyła pułkownika Becka, ubranego w cylinder i czarny płaszcz. Pułk. Beck przybył do Paryża celem wręczenia noty Marsz. Piłsudskiego, w której ten ostatni proponował państwom zachodnim akcję prewencyjną przeciw Niemcom. Beck spiorunował p. Tabouis – jak sama pisze – wzrokiem, gdyż tego samego dni napisała artykuł pełen złośliwych aluzji pod jego adresem. Tu następuje długa dygresja zawierająca najobrzydliwsze napaści osobiste na b. naszego ministra spraw zagranicznych. Według informacji zebranych przez autorkę nota polska proponowała wkroczenie korpusów polskich do Niemiec i okupację Prus Wschodnich oraz terytoriów po Odrę. Jednocześnie wojska francuskie miały okupować Zagłębie Ruhry, a Anglia miała wesprzeć dyplomatycznie całą akcję. Realizacja tego planu – wobec ówczesnego rozbrojenia Niemiec – musiała przynieść w konsekwencji upadek Hitlera. Nota została doręczona ministrowi wojny, którym był wówczas Edward Daladier[12]. Nie znajduje się ona w aktach francuskiego M.S.Z. i jego sekretarz generalny p. Alexis Léger[13] nigdy jej nie widział. Nota została pozostawiona bez odpowiedzi.

Pani Tabouis zaopatruje swój opis stanu faktycz­nego jadowitym komentarzem, z którego wynika, że Marsz. Piłsudski był już wtedy najzupełniej przygotowany na zbliżenie z Niemcami i wystosował ową pro­pozycję, by uzyskać alibi w stosunku do państw zachod­nich. Nawet jeżeli ten komentarz jest prawdziwy – a przeciw niemu może świadczyć okoliczność, że ministrem spraw zagranicznych Francji był wtedy Paul Boncour[14], jeden z jej najbardziej antyniemieckich polityków – to w niczym nie zmienia to postaci rzeczy.

Plan Marsz. Piłsudskiego świadczy, iż on pierwszy w całej rozciągłości zrozumiał niebezpieczeństwo, grożące Polsce i światu ze strony narodowego socjalizmu. Sama Polska niebezpieczeństwa tego nie mogła usunąć. Zwró­cił się wobec tego do państw zachodnich, by w tej akcji dopomogły. Ponieważ – jak to prawdopodobnie Marsza­łek i min. Beck przypuszczali – okazało się to nie­możliwe, przeto zapadło postanowienie, by konflikt z Niemcami odłożyć do chwili, kiedy Francja i Wielka Brytania zrozumieją konieczność zbrojnego przeciwsta­wienia się Niemcom w Europie. Chwila taka nadeszła w roku 1939 i wtedy polityka polska ewoluowała w kie­runku gwałtownie antyniemieckim. Zanim to się stało – w okresie remilitaryzacji Nadrenii[15] w marcu 1936 r. – Beck raz jeszcze starał się zbadać, w jakiej mierze zrozumienie tych spraw postąpiło naprzód we Francji następnie w Anglii. Wtedy to Polska oświadczyła w Paryżu, że jeśli Francja zamierza bronić swych praw orężnie – Polska wypełni swe zobowiązania. Francja jednak znów nie mogła się na to zdecydować. W ten sposób w wielkich zarysach przedstawiałaby się linia polskiej polityki zagranicznej i w ten sposób nasza propaganda winna ją przedstawiać opiniom zachodnim. Różnica najistotniejsza, jaka zachodziła między polityką Becka, a tym, czego chciała ówczesna opozycja, polegała na tym, że min. Beck dostosowywał swą linię do zachowania się Wielkiej Brytanii, gdy opozycja pragnęła przede wszystkim oglądać się na Francję. Wypadki lat ostatnich rzuciły wiele światła na kwestię, kto widział trafniej.

III.

Wiele miejsca poświęca autorka również sprawie stosunków polsko-sowieckich. Brała ona udział – jako bliski współpracownik min. Barthou – w jego podróży warszawskiej w lecie 1934 roku. Barthou pojechał do Warszawy, by skłonić Polskę do przystąpienia do tak zwanego „Locarno wschodniego”[16], czyli do paktu wzajemnej pomocy państw zachodnich, Polski, ZSRR itd. W myśl tego paktu Polska miała w razie konfliktu zgodzić się na przemarsz wojsk sowieckich przez swe ziemie. Lecz stan rzeczy w państwach zachodnich nie dawał żadnej rękojmi, że zdecydują się one istotnie na walkę z Niemcami. Barthou zamierzał przedstawić swój projekt osobiście Marszalkowi Piłsudskiemu, lecz w czasie rozmowy z nim nie śmiał tego tematu poruszyć i przedstawił swój projekt jedynie min. Beckowi, który go odrzucił.

Autorka poświęca dużo stosunkowo miejsca biadaniu nad niechęcią Polski do zawarcia tego rodzaju paktu z ZSRR, jednak niektóre ustępy jej książki zdają się wskazywać, że bardziej trzeźwy pogląd na politykę Sowietów w okresie przedwojennym, nie był jej zupełnie obcy. Tak np. opisuje jakieś śniadanie dyplomatyczne z października 1937 roku, na którym znany milioner francuski Maurycy Rotszyld[17], zadawał delegatowi sowieckiemu niedyskretne pytania, odnoszące się do polityki ZSRR w stosunku do Niemiec. ,,Ja Panu to wytłumaczę – powiedział Rosjanin – Francja i Anglia to są dwie damy, bardzo dystyngowane, które na pewno memu krajowi nie wyrządzą żadnej szkody. Jest w Europie tylko jedno państwo, którego naprawdę się obawiamy. To są Niemcy. I widzi Pan, nienawidzimy Niemców do tego stopnia, że jesteśmy zdolni kiedyś zawrzeć z nimi sojusz tylko na to, by zmusić Anglię i Francję, które im ciągle ustępują, do zbrojnego przeciwstawienia się Niemcom i zniszczenia ich”. Powiedzenie to, dodaje autorka, wszyscy obecni wzięli za żart. W istocie jednak stanowiło ono bardzo przenikliwą charakterystykę polityki Sowietów.

Teza p. Tabouis, jak i prawie całej dzisiejszej francuskiej literatury emigracyjnej, wygląda jak następuje: ZSRR pragnął w okresie 1933-1939 współpracować z państwami zachodnimi. Oferty współpracy spotykały się jednak z daleko idącym niezrozumieniem ze strony Zachodu. Nie chciano przyznać Sowietom supremacji nad państwami bałtyckimi, nie chciano im dać wolnego przemarszu przez Polskę. Sowiety, nie mogąc mieć zaufania do tego rodzaju polityki państw zachodnich i obawiając się ich porozumienia z Niemcami – zawarły w końcu pakt sierpniowy z Rzeszą[18]. Był on wynikiem – jak mówią – błędów Chamberlaina[19] i innych. Błędy te w konsekwencji sojuszu Niemiec z Rosją przyniosły upadek Francji, śmiertelne niebezpieczeństwo dla Anglii itd. Błędów tych obecnie nie należy powtarzać i dać Rosjanom to czego pragną na swych zachodnich granicach. Oto w krótkich słowach kwintesencje poglądów p. Tabouis i całej szkoły politycznej, obecnie dominującej.

Sposób, w jaki polska dyplomacja oceniała politykę Sowietów w tym okresie, wydaje się być o wiele bardziej zbliżony do prawdy historycznej. Dopóki groziło, że państwa zachodnie przez ciągłe ustępstwa Niemcom tę wojnę odroczą w nieskończoność, czy w ogóle jej unikną, ZSRR przez propozycje paktów starał się usztywnić stanowisko państw zachodnich i dodać im animuszu przeciw Niemcom. Gdy jednak wskutek gwarancji udzielonej przez Chamberlaina Polsce i państwom bałkańskim, polityka państw zachodnich uległa gwałtownemu usztywnieniu, polityka sowiecka doszła do przekonania, że aby wywołać wojnę należy raczej wzmocnić dążenia agresywne Niemiec, które w tym położeniu zdecydowały się na wystąpienie zbrojne. Cała interpretacja polityki Sowietów przez p. Tabouis traci wszelki sens, gdy przypomnimy sobie, że Sowiety wiązały się z Francją paktem wschodnim, gdy Francja we wszystkim ustępowała Niemcom, pozwalała na remilitaryzację Nadrenii, zbrojenia itd.

W książce p. Tabouis mieści się jeszcze wiele refleksji dotyczących Polski, z którymi warto by podyskutować. Zrobimy to jednak może innym razem.

Opracowanie przypisów: Maciej Zakrzewski