W historycznym rozwoju państwowego ustroju
administracyjnego występuje instytucja nadzwyczajnych urzędów
administracyjnych. Zwykła się ona pojawiać w dwu kształtach: albo od wypadku do
wypadku, albo jako działająca obok zwyczajnych urzędów, przy czym czasami w obu
przypadkach przybiera ona charakter instytucji, hierarchicznie wyższej od tych
ostatnich. Nieraz jedna forma przechodzi zwolna w drugą. Raz każda z tych form
przemija po dłuższym lub krótszym okresie, to znowu takie nadzwyczajne urzędy
wypierają krok za krokiem istniejącą organizację władz, przemieniając się z
biegiem czasu w stałe władze administracyjne. Ten proces dostrzegł już BodinI: „Omnes autem Curationes
in magistratus abeunt, quoties ordinarium munus, lege lata,
fit ex eo quod antea extra ordinem gerebatur”. (De republica
libri sex. II, Ks. II, s. 433).
Często określa się taki
nadzwyczajny urząd mianem dyktatury, używając tej nazwy nie tylko na oznaczenie
dyktatora, skupiającego w swych rękach faktycznie moc i uprawnienia władzy
zwierzchniczej, ale również wprowadzając to określenie w obręb poszczególnych
gałęzi administracji publicznej, jak np. w powojennym okresie mówiono o
dyktatorze demobilizacyjnym, żywnościowym, finansowym itp. Już z tych ogólnych
uwag wynika wielka różnorodność[1]
znaczeń i słowa „dyktatura”, a zwiększają jeszcze to pomieszanie pojęć, z
jednej strony, niejasne zazwyczaj wyobrażenia o starorzymskiej dyktaturze, z
drugiej zaś, łączenie dyktatury z władzą wojskową.
Dyktatura ma różne oblicza:
polityczne wypływa z jej genezy i istoty; socjologiczne ma swe źródło w jej
zjawiskowych właściwościach na gruncie społecznego współżycia w zorganizowanych
związkach. Toteż literatura polityczna i socjologiczna zajmuje się często tym
zagadnieniem. Pierwsza rozważa je z różnych punktów widzenia: ze stanowiska
zwierzchnictwa ludowego, rządów proletariatu,
cezaryzmu i wielu innych. Drugą zajmuje w związku z dyktaturą przede
wszystkim pytanie, jaki wpływ wywiera jednostka na rozwój socjalny – i tu jest
źródło różnych teorii geniuszów czy herosów[2].
Ale jest jeszcze jedno oblicze dyktatury – prawnicze. Lecz także i na nie można
spojrzeć z różnych stron. Nas będzie tu zajmować dyktatura oglądana ze
stanowiska ustroju władz państwowych.
I.
Spróbujmy wyjść w naszych rozważaniach z kryteriów,
które Jean Bodin ustalił dla odróżnienia urzędu od komisariatu w swym dziele De
republica libri sex[3]. Wychodzi on z „personae
publicae”. Określa je zaś tak: „Personas
publicas appello, quae publicis muneribus
incumbunt”. Otóż urzędnikiem (officialis)
jest „publica persona qua munus
habet lege definitium”,
natomiast kuratorem jest, „qui munus publicum extra ordniem sine lege imperantis arbitrio gerit”. Co się tyczy kuratorów, to dodaje wyjaśnienie: „quos nostri commissarios appellant”. Wśród urzędników Bodin
wyróżnia magistratus, a mianowicie (dz.
cyt. r. III, Ks. III, s. 434): „Magistratus est officialis qui publicum imperium habet”.
Komisarz różni się od urzędnika nadzwyczajnym charakterem udzielonego mu
zlecenia, tudzież brakiem podstawy ustawowej. Urząd zaś opiera się na ustawie i
ma charakter stały. Natomiast podstawą komisariatu
jest rozkaz (zlecenie), stąd nie ma on charakteru stałego, bo ogranicza
się do pewnego szczególnego zadania, a kompetencja jego zamyka się w granicach
otrzymanego zlecenia: „Ut autem planius
magistratuum et curatorum disciplina intelligatur, hos quidem precario,
illos quasi commodato munere fungi putemus:
precarium autem semper repetere licet; commodatum non item, sed tempore definito” (dz.
cyt., r. II, Ks. III, s. 420); „nam Principum voluntas, verba, nutus, pro legibus initio fuerunt: ab iis enim curationes
domi ac militiae manare ac precario dari; ab iisdem arbitrio suo rcvocari
consueverant” (dz. cyt.,
r. II, Ks. III,
s. 434); „curatori nihili
extra rescriptum licet” (dz.
cyt., r. II, Ks. III, s. 429). Commissio
wygasa z chwilą wypełnienia zlecenia, ale może być cofnięta jeszcze przed tym
wypełnieniem. Office i commission mogą
być jednak złączone w jednej osobie, gdy commissio
zostaje zlecona urzędnikowi, który ją jednak wykonuje nie w swoim charakterze
stałego urzędnika i nie w zakresie zwyczajnego urzędu. Pewną wskazówką dla
zrozumienia poglądów Bodina może być ten fakt, iż dla niego typem komisarzy w
starożytnym Rzymie są dyktatorzy, decemwirowie, quaestores
paricidii i namiestnicy prowincji.
Schmitt-DorotićII w swej książce o dyktaturze[4] zebrał Bodinowskie
kryteria w następującym zestawieniu:
1)
Podstawą dla „officier” jest „édit”,
dla komisarza „ordonnance”.
2) Urząd pierwszego ma
stały charakter i może być tylko ustawą zniesiony, natomiast funkcja drugiego
jest tymczasowa („selon l’occasion”)
i trwa do chwili wykonania otrzymanego zlecenia.
3) Urzędnik ma prawo do
nadanego mu urzędu, natomiast funkcje komisarza mają charakter prekaryjny i są tym samym w każdej chwili odwołalne.
4)
Miejscowa i rzeczowa właściwość urzędu jest ustalona w ustawie, a tym samym urzędnik ma w
ustawowych granicach pozostawioną sobie swobodę działania, natomiast komisarz
jest ściśle związany z otrzymaną instrukcją,
jego „discretion” jest ściśle ograniczona, a
tym samym jest on związany wolą swego mocodawcy.
II.
Przypatrzmy się teraz z kolei kryteriom,
przytoczonym przez Bodina, na gruncie kilku nadzwyczajnych urzędów, które się
wytworzyły i działały w historycznym rozwoju ustroju administracyjnego.
1. Zacznijmy od tej
instytucji, która wywarła wielki wpływ na odnośną literaturę od MachiavellegoIII aż po wiek XVIII, tj. od dyktatury w starożytnym Rzymie. Rozpatrzmy
ją ze względu na poszczególne kryteria Bodina. Dyktatura rzymska miała prawną
podstawę, była instytucją, przewidzianą na wypadek wyjątkowego położenia
państwa, głównie jako dictatura rei gerendae i dictatura
seditionis sedandae.
Sposób mianowania dyktatora był również ustalony, gdyż mianował go konsul na
żądanie senatu. Dyktatora nie krępuje ani provocatio,
ani intercessio trybunów (choć to ostatnie
uprzywilejowanie z czasem znika). Właściwość jest określona stosownie do
konkretnej sytuacji, obejmując imperium bez jurysdykcji. Dyktatura gasła z
prawa po sześciu miesiącach, a przed upływem tego czasu albo po wypełnieniu
przez dyktatora włożonego na niego zadania, albo w razie śmierci tego konsula,
który mianował danego dyktatora.
Jak zatem widać, to
dyktatura rzymska nie da się zmieścić w obrębie wszystkich kryteriów, które
Bodin ustalił dla odróżnienia komisariatu od urzędu. Ze względu na sposób
powołania dyktatora, jego właściwość i czas trwania dyktatury, podpada ona pod Bodinowskie pojęcie komisariatu, natomiast ze względu na
swoją podstawę prawną pod jego pojęcie „office”. Słusznie też MommsenIV uznaje dyktaturę rzymską[5]
za niestały urząd nadzwyczajny i zauważa przy tym,
że „die Diktatur ist immer, und nicht mit Unrecht […]
als eine monarchistische Institution innerhalb der republikanischen Ordung angesehen worden und auch die Rückkher
zur Monarchie hat, wenn gleich mehr nominell als tatsächlich, an się angeknüpft”.
2. Już w starożytnym
Rzymie poza instytucją dyktatury było znane tworzenie nadzwyczajnych
magistratur dla pewnych poszczególnych zadań, jak duoviri
dla spraw o zdradę stanu, duoviri argis dandis adsignandis, dalej specjalni kuratorowie dla pewnych
spraw, które potem należały do cenzorów i edilów, jak
dla przeprowadzenia większych budowli, dla pewnych spraw targowych itp. Te
rzymskie urządzenia wywierały pewien wpływ później w wiekach średnich i w
czasach nowożytnych, ale dołączyło się do nich również oddziaływanie
kanonicznej nauki o iurisdictio delegata[6], a wskazuje na to i odnośna literatura,
żeby wymienić bodaj przytoczone już dzieło Bodina. Przypatrzmy się kilku takim
nadzwyczajnym urzędom administracyjnym:
a) Na Węgrzech wyrobił się
w ciągu wieków zwyczaj, że król celem zbadania pewnych zajść czy wypadków, lub
do przedsięwzięcia pewnych aktów rządowych w jego imieniu mianował Królewskiego Komisarza, wyposażonego w specjalne pełnomocnictwa i reprezentującego
bezpośrednio osobę króla. Jego zakres działania był o tyle ograniczony w
udzielonym mu przez króla zleceniu, że mógł działać tylko w granicach ustaw. Widać
to m.in. z VII artykułu ustawowego z 1559 r.[7]: „De his
[…] visum est, ut sive ad
procuranda excercitui et gentibus suae majestatis
victualia sive ad alia publica negotia exequenda dimittantur, nihili violenter et injuriose agant […] Aliquin, et ipsos sacra majestas sua querelis sius
intellectis, poena commerita (prout justitia et aequitas postulaverit) serio et re ipso puniri facere digentur”.
Poza tym mógł
być taki Królewski Komisarz wysłany przez króla w każdym wypadku, gdy zwyczajne
władze administracyjne, mimo otrzymania od rządu odpowiednich zarządzeń, nie
spełniały należycie swych ustawowych obowiązków albo nie były w stanie im
odpowiedzieć. Po roku 1848 powstało pytanie, czy instytucja Komisarzy
Królewskich jest dopuszczalna wobec odpowiedzialności ministrów. Otóż wybrnięto
z tej trudności w taki sposób, że król mianował Komisarza Królewskiego na
podstawie wniosku prezydenta ministrów, upoważnionego do tego osobną ustawą
(np. XX art. ust. z 1879 r. co do odbudowy miasta Szegedynu,
zniszczonego wylewem Cisy). Jednak w roku 1906 mianował król generała Nyiri’egoV Komisarzem Królewskim dla
przeprowadzenia dekretu rozwiązującego sejm bez takiej osobnej ustawy, a tylko
na wniosek prezydenta ministrów, gen. Fajervary’egoVI.
b) Ciekawie się
przedstawia historia nadzwyczajnych urzędów we Francji i w Prusach,
jako instrumentu typu monarchii XVII i XVIII wieku. Geneza francuskich intendentów i pruskich komisarzy
wojennych jest natury wojskowo-administracyjnej, jak na to wskazują ich
urzędowe tytuły: pierwszych „Intendants de justice ou de finances
et des vivres en telle armée”,
a drugich „Kriegscommissarius”. Intendenci francuscy
byli początkowo komisarzami wojennymi, przydzielonymi dowódcy armii dla
czuwania nad zaprowiantowaniem i dyscypliną wojskową; równocześnie mieli oni
strzec autorytetu króla wobec ludności i władz lokalnych. Pruski „Kriegskommissarius” zjawia się w początkach XVII wieku jako pełnomocnik panującego w celu strzeżenia jego
interesów wobec zaciężnego wojska; zwolna wytwarza się hierarchia takich
„Kriegs-kommissarien” o trójstopniowej budowie: „General-Kriegskommissar” – jako centralna instytucja, „Oberkriegskommissarien” – w prowincjach, a jako instytucja
najniższa „Kriegs- und Steuerkommissarien” i to w trojakiej postaci, jako „Commissari loci” w miastach od
czasu wprowadzenia akcyzy, jako „Kriegskommissarien”
dla rycerskich związków powiatowych, i
wreszcie jako „Ämterkommissarien” w domenach
panującego. We Francji intendenci urzędowali po prowincjach zwykle jeszcze
jakiś czas po wojnach czy wewnętrznych zamieszkach, i w tym fakcie szukać
należy źródła ewolucji tego nadzwyczajnego urzędu, podobnie jak pruskich „Kriegskom-missarien”, gdyż zwolna utrwala się ich
funkcjonowanie w normalnych stosunkach przy równoczesnym zwiększaniu się ich
zakresu działania. Działają oni na podstawie udzielonych im lettres
closes; z czasem otrzymują takie dwie commissiones, z których jedna odnosi się do
uprawnień finansowych i aprowizacyjnych armii, a druga do uprawnień sądowych i
policyjnych; oczywista, z nastaniem normalnych stosunków przeważały ogólnoadministracyjne pełnomocnictwa; także i we Francji
zjawiają się czasem w lokalnych władzach „subdélegués”
intendentów. W Prusach również „Kriegskommissarien”
działają nie na podstawie starych Landesverfassungen
i starego Landrechtu, lecz na podstawie tajnych
instrukcji. Francuska intendentura przemienia się za Ludwika XVII [sic! –
chodzi tu o Ludwika XIVVII – przyp. red.] i ColbertaVIII
w urząd stały po stoczeniu zwycięskiej wojny
z parlamentami, przetrwa aż po Wielką Rewolucję. To samo zjawisko wystąpiło w Prusach,
gdzie w początkach XVIII wieku „Kreiskommissarien”
zlali się z „Kreisdirektoren” w urząd landrata, z „Oberkommissarien” powstały „Kriegskammer”,
które przejęły zwolna administrację prowincjonalną z rąk dawnych władz
stanowych, a „General-Kriegskommissariat” otrzymał
ustrój kolegialny i przestał podlegać „Militärkommando”;
wreszcie władze komisariackie zlały się z władzami
domen w „Generaldirektorium” i w „Kriegs-
und Domänenkammer”, które
służą później za wzór polskich komisji porządkowych cywilno-wojskowych w
okresie reform Sejmu Czteroletniego. A więc także i w Prusach z nadzwyczajnej
instytucji komisarzy wojennych wykształcają się w ciągu XVII wieku nowe
zwyczajne urzędy administracyjne. Tak we Francji, jak i w Prusach nadzwyczajne
urzędy komisarskie były poważnym narzędziem przy montowaniu monarchii
absolutnej, w której zajęły z czasem miejsce władz administracyjnych dawnego
państwa, przemieniając się w ustrój zwyczajnych urzędów administracyjnych[8]. Być może, że dałoby się w tym odszukać
niejedno podobieństwo z owym procesem, który się odbył w Polsce w ciągu XIV
wieku, gdy królewscy starostowie zaczęli usuwać na drugi plan urzędy ziemskie.
3. Jeżeli się bliżej
przypatrzy nadzwyczajnym urzędom w starożytnym Rzymie, we Francji, Prusach i na
Węgrzech, to zaraz na pierwszy rzut oka widać, że z owych czterech Bodinowskich kryteriów tylko pierwsze (podstawa prawna) nie
znajduje powszechnego zastosowania. Tak bowiem rzymska dyktatura, jak i
węgierski komisariat królewski (co prawda ostatni tylko w pewnym okresie) nie
były pozbawione podstawy prawnej. Nieprzeciwstawianie
zlecenia brakowi podstawy prawnej, lecz tylko owo zlecenie samo, owa commissio – jest jednym z charakterystycznych
kryteriów komisariatu, gdyż nawet przy zaistnieniu podstawy prawnej musi
jeszcze w danym konkretnym przypadku nastąpić commissio,
aby taki nadzwyczajny urząd, istniejący prawnie niejako in potentia, został zrealizowany. W ogóle zaś w wywodach
Bodina mamy do czynienia tylko z diffirentiae
specificae, a brak genus
proximum. Nie można bowiem komisariatu
przeciwstawiać urzędowi, bo komisariat jest także urzędem, ale urzędem
nadzwyczajnym. Można zatem ustalać differentiae
specificae tylko między komisariatem a urzędem
zwyczajnym. Komisariat jest urzędem, gdyż komisarz ma – by użyć rzymskiej
terminologii – jeżeli nie imperium jak dyktator w starożytnym Rzymie, to
przynajmniej potestatem. Zaznaczyć w końcu
należy jeszcze i to, że RousseauIX w swoim
Contract social
uważał właściwie każdy urząd za komisariat, twierdził bowiem[9],
że akt, za pomocą którego naród poddaje się zwierzchnikom, „jest to tylko
zlecenie – urząd na którym naczelnicy, będący zwyczajnymi urzędnikami
zwierzchnika, w jego imieniu sprawują władzę, przezeń mu powierzoną, a może on
ją ograniczyć, zmienić i odebrać, kiedy mu się podoba”. Ten skrajny pogląd
Rousseau jest logicznym wnioskiem jego nauki o suwerenności ludowej. SieyèsX stoi również na podobnym stanowisku co Rousseau.
Badaj¹c
instytucję komisariatu w różnych okresach historii, choæby np. w Prusach i Francji w ci¹gu XVII i XVII stulecia,
nie można odmówiæ słusznoœci spostrzeżeniu Hintzego[10]:
„dass überall dort, wo neue und ausserordentliche
Aufgaben an die Staatsverwaltung herentreten, zu
deren Bewältigung die alten ordentlichen Beamten nicht geeignet oder zulänglich
sind, zunächts ausserordentliche
Amsträger kommissarisch mit den diesen Aufgaben
entsprechenden Gewalten ausgerüstet werden und dass diese ausserordentlichen
Beatmen dann im Laufe der Zeit leicht zu ordentlichen werden, wenn das
Bedürfnis, das się ins Leben gerufen hat, andauert
und eine reglemässige Amtsfunktion wünschenswert
macht”.
III.
Wiele miejsca w literaturze politycznej i
prawniczej zajmują rozważania nad istotą dyktatury w rodzaju SulliXI, CezaraXII,
CromwellaXIII lub NapoleonaXIV.
Chodzi tu o tę formę władzy, którą się zwykle dzisiaj określa mianem dyktatury,
a obejmującej plenitudinem potestatis. Bodin[11],
po stwierdzeniu, że według niego „majestas est summa in cives ac subditos legibusque
soluta potestas”, nie
rozróżnia między suwerennością państwa a suwerennością piastuna władzy
państwowej; dla niego suwerenem w republice jest lud, a w monarchii panujący;
Sulla i Cezar nie byli – jego zdaniem – dyktatorami, gdyż intercessio
trybunów ludowych formalnie była w mocy. Grotius[12] nie widzi różnicy między dyktaturą a
władzą suwerenną, dlatego też dyktator jest suwerenem w okresie pełnienia
funkcji: „Quod intra tempus
suum (dicator) omnes actus summi
imperii exercuerit eodem jure quo qui est rex optimo
jure”. Poglądy HobbesaXV
nie są pod tym względem jednolite. O ile w swych Elementa
philospohica de cive
raczej odmawia dyktatorowi władzy suwerennej, uważając populum
za suwerena, o tyle w późniejszym Lewiathanie
uznaje dyktaturę raczej za równą władzy monarszej. LockeXVI,
jakkolwiek stoi na tym stanowisku, że tylko ustawa daje władzę („the law gives authorithy”), to jednak
dopuszcza, by król mógł stać na straży publicznych interesów „without a rule”. MontesquieuXVII traktuje w De l’espirit des lois dyktaturę
tylko jako stan wyjątkowy w państwie o ustroju arystokratycznym, kiedy zachodzi
potrzeba „d’une magistrature
qui ait un pouvoir exhorbitant”, ale nie
zajmuje się bliżej jej istotą. Rousseau poświęcił w IV księdze swego Cotract social
osobny rozdział (VI) dyktaturze. Według jego zapatrywania w wypadkach, gdy
chodzi o ocalenie państwa, zapewnia się bezpieczeństwo publiczne w drodze specjalnego aktu będącego
pełnomocnictwem, a to w możliwej dwojakiej formie: albo zwiększa się
działalność rządu, ześrodkowując ją w rękach jednego lub dwóch z jego członków,
jak to robił senat rzymski w znanej formule wystosowanej do konsulów („caveant consules, ne quid respublica
detrimenti capiat”), albo
mianuje się najwyższego zwierzchnika, jak w Rzymie dyktatora, który nakazuje
milczenie wszystkim prawom i na chwilę zawiesza władzę zwierzchniczą; w takim wypadku wola powszechna – zdaniem
Rousseau – nie ulega wątpliwości, bo naród przede wszystkim pragnie ocalenia
państwa. Zawieszenie władzy prawodawczej nie znosi jej wcale; urzędnik,
nakazujący jej milczenie, nie może kazać jej, by przemawiała; panuje nad nią,
nie mogąc jej reprezentować; może robić wszystko, z wyjątkiem praw. Jak widać,
to Rousseau – podobnie jak i Montesquieu – są pod silnym wpływem dyktatury
rzymskiej w jej, żeby się tak wyrazić, normalnym kształcie. Nazywa on dyktaturę
„importante commission”, co
jest ważne ze względu na jego wspomniane już poprzednio pojęcie rządu w ogóle
jako komisariatu[13].
Zagadnienie tzw.
suwerennej dyktatury podjął w ostatnich czasach
Schmitt-Dorotić we wspomnianej już kilkakrotnie
książce o dyk-taturze, wydanej w roku 1921[14]. Nawiązuje on do doktryny o pouvior constituant
i pouvoir constitué
w duchu Sieyčsa[15], odróżnia przy tym dyktaturę komisariacką („die kommissarische Diktatur”) od
dyktatury suwerennej („die suveräne
Diktatur”). Dyktaturę w ogóle porównuje do stanu
obrony koniecznej i dlatego jest ona – jego zdaniem – nie tylko akcją, ale
także kontrakcją. Co się tyczy dyktatury komisariackiej,
to ona „hebt die Verfassung in cocncreto auf”, aby chronić w ten sposób daną konstytucję przed
grożącym jej niebezpieczeństwem[16].
Natomiast dyktatura suwerenna „suspendiert
nicht eine bestehende Verfassung kraft eines in ihr bergündeten,
also verfassungsmässigen Rechts, sondern sucht einen
Zustand zu schaffen, um eine Verfassung zu ermöglichen, die sie als wahre
Verfassung ansieht; sie berfut sich also nicht auf
eine bestehende, sondern auf eine herbeizuführende Verfassung”[17].
Znaczy to, że
dyktatura suwerenna zdąża do usunięcia istniejącego stanu prawnego, a
stworzenia takiej sytuacji, która by uzasadniała wprowadzenie takiego ustroju
państwowego, który dyktator uważa w danej chwili za najbardziej celowy. Krótko uj¹ł on swój pogl¹d w tych słowach[18]:
„Der kommissarische Diktator ist der unbedingte Aktionskommissär
eines pouvior constitué,
der souveräne Diktator ein solcher eines pouvior constituant”.
Jeżeli się spojrzy na
powyższe zagadnienie ze stanowiska ustroju administracyjnego, to owa dyktatura komisariacka jest tylko jednym z nadzwyczajnych urzędów.
Wspólną im wszystkim podstawą jest powołanie takie nadzwyczajnego urzędnika
przez prawnie istniejącą egzekutywę. Ta ostatnia może to swoje zarządzenie
wydać albo na podstawie przepisów przewidujących taki urząd w pewnych
określonych wypadkach, albo na zasadzie ustawy ad hoc. Pierwsze miało
miejsce np. przy dyktaturze w starożytnym Rzymie, drugie w pewnym okresie XIX
wieku na Węgrzech przy mianowaniu komisarza królewskiego. Albo egzekutywa
mianuje nadzwyczajnego urzędnika jako wykonawcę swoich zleceń, wywodząc to
swoje prawo – słusznie czy niesłusznie – z istoty swej władzy; taki typowy homo
regius – to węgierski komisarz królewski, pruski Kriegskommissarius i francuski intendent de justice ou d’armée.
Zakres działania komisarza
jest w zasadzie ściśle określony, a więc ma charakter specjalny, obejmując potestem w oznaczonych granicach. Wyjątkowo może być
taki komisariat przewidziany jako władza mająca imperium, a tym samym
postawiony hierarchicznie na czas swego urzędowania nawet ponad egzekutywą,
która mianowała takiego komisarza. Przykładem na to jest dyktatura w
starożytnym Rzymie, która była właśnie ową dyktaturą komisariacką
w terminologii Schmitt-Dorotića. Tak komisariat o
częściowej potestas, jak i komisariat z imperium
są niestałymi i nadzwyczajnymi urzędami.
Instytucja komisariatu
jest z reguły zorganizowana systemem jednostkowym, jednak niekoniecznie, żeby
wskazać np. na urząd trzech konsulów we Francji lub jeszcze więcej, na polską
Radę Obrony PaństwaXVIII z roku 1920. Była
ona opartym na ustawie[19]
kolegialnym komisariatem pod przewodnictwem Naczelnika Państwa, a to w zakresie
określonym w art. 3 odnośnej ustawy, tzn. co do decydowania we wszystkich
sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz z zawarciem
pokoju, tudzież co do wydawania rozporządzeń i zarządzeń w powyższych sprawach.
Wszystkie jej rozporządzenia podlegały natychmiastowemu wykonaniu. Commissio jej była czasowa, gdyż art. 8 cyt. ustawy
rozwiązanie Rady Obrony Państwa zostało zastrzeżone w uchwale sejmowej.
Komisariaty mogą być
zorganizowane również kilkustopniowo. Przykładem jest np. trójstopniowa
hierarchia pruskich Kriegskomisariatów, dalej subdelélegués francuskich intendentów i
gubernatorowie wojskowi w Polsce w roku 1920 w stosunku do Rady Obrony Państwa.
Na
odmienny nieco teren wchodzimy z tak zwaną przez Schmitt-Dorotića
dyktaturą suwerenną, tj. z rodzajem dyktatury Sulli, Cezara, Cromwella czy
Napoleona. Schmitt-Dorotići rozpatruje ją raczej ze
stanowiska celu, jakim ma być – jego zdaniem – zastąpienie istniejącego ustroju
państwa innym. Dorotić zdaje sobie z tego sprawę[20], a szukając elementów prawniczych,
zahacza swoje wywody o pouvior constituant. Nie dochodzi jednak do właściwego
uchwycenia tych elementów prawniczych, gubiąc się w długich wywodach na temat
doktryny Sieyčsa i książki BorgeaudaXIX
o „Etablissements et révision
des constitutions”, jakkolwiek pojęcie „pouvior constituant” mogło być
dobrą wskazówką.
Ponieważ tego rodzaju
dyktatura nie tylko jest poza istniejącym ustrojem, ale zdąża do jego zmiany,
przeto u jej genetycznych podstaw tkwi zawsze element siły. Ale zwycięstwo siły
jest tylko środkiem. Ugruntowanie nowego porządku wymaga przemiany nowej
sytuacji faktycznej w stan prawny. Uzurpacja władzy stoi z tym w sprzeczności.
Dlatego dyktatorzy tego rodzaju starają się uzyskać formalnie tytuł prawny
przede wszystkim dla uprawnienia swego własnego stanowiska. I wtedy szuka się
tej formy pod skrzydłami suwerenności ludowej i pouvoir
constituant, tak dobitnie wyrażonej w określeniu
rzymskim: lex populi suprema voluntas.
Toteż Sulla po pierwszej
wojnie domowej każe się wybrać komisjom dożywotnim dyktatorem. Cezar zostaje
mianowany przez senat i lud dyktatorem, zrazu na jakiś czas, potem na lat
dziesięć, wreszcie dożywotnio, a w końcu otrzymuje godność imperatorską.
Cromwell otrzymał od parlamentu nieograniczoną władzę właściwie już w formie
nominacji na „Capitain General”, a później dożywotnią
władzę protektora w konstytucji z 1656 roku. Napoleon został na dziesięć lat pierwszym konsulem na podstawie
konstytucji, uchwalonej co prawda przez plebiscyt, ale ułożonej pod jego
wpływem, jeżeli nawet nie dyktatem, a koronę cesarską włożył na głowę na
podstawie uchwały senatu, poddanej także plebiscytowi.
Z chwilą zalegalizowania w
tej czy innej formie zgarnięcia władzy przez takiego – by zostać przy
terminologii Schmitt-Dorotića – „suwerennego
dyktatora”, nie może więcej ze stanowiska ustroju władz traktować jego urzędu
jako nadzwyczajnego komisariatu. Czy dany legalizujący organ, mający
teoretycznie reprezentować zwierzchnictwo ludowe i pouvoir
constituant, powierzył mu urząd zwierzchnika
państwa – bo z tym ma się właśnie tutaj do czynienia – na lat dziesięć czy
dożywotnio i czy ten zwierzchnik przybrał taki czy inny tytuł, jest rzeczą
obojętną. W danym nowo stworzonym ustroju taki zwierzchni urząd staje się
jednym z legalnych jego elementów, dopóki ten nowy ustrój nie ulegnie zmianie.
Po wojnie światowej[21] zjawiła się w Europie nowa forma tego
rodzaju dyktatury, mianowicie we Włoszech. Nie było jej w chwili, gdy Schmitt-Dorotić wydawał swą książkę. Charakterystyczna cecha
dyktatury MussoliniegoXX tkwi właśnie w
sposobie legalizowania sytuacji, stworzonej zwycięstwem faszystowskich
organizacji na jesieni 1922 roku, po znanym marszu na RzymXXI.
W politycznym i administracyjnym ustroju królestwa włoskiego nic się na razie
formalnie nie zmieniło. Król zgodnie z obowiązującą konstytucją powierzył
zwycięskiemu wodzowi faszystów prezydenturę gabinetu. Skład ostatniego był,
oczywiście, faszystowski. Zewnętrznym wyrazem
zwycięskiej siły stała się milicja faszystowska, rodzaj stałej armii partii
faszystowskiej. Utrzymanie monarchicznej formy państwa ułatwiło skoordynowanie
tego rodzaju milicji z królewską armią ze względu na atrybuty króla jako
naczelnego wodza i jednocześnie urzędu szefa rządu i szefa partii faszystowskiej
w jednej ręce.
Do przeprowadzenia zwolna
zmiany ustroju państwowego w duchu programu faszystowskiego potrzeba było
rozszerzenia uprawnień egzekutywy przede wszystkim na niekorzyść legislatywy.
Zastosowano przy tym zachowanie formy legalności w ten sposób, że legislatywa
pozbywała się części swoich uprawnień w ustawach o pełnomocnictwachXXII.
Dzięki temu część władzy ustawodawczej przeszła na króla, wykonującego ją w
formie décrets-lois. Gdyby Schmitt-Dorotić dziś pisał swoją książkę, to może by przy
rozważaniu dyktatury przywiązywał większą wagę do zjawiska ograniczenia
rozdziału władz na rzecz egzekutywy[22].
Może za daleko idące powiedzenie Merciera da la Rivičra[23], że „dicter les lois positives,
c’est commander”, ma jednak
pewne względne znaczenie dla dyktatury z chwilą, gdy władza ustawodawcza w
całości lub częściowo ma się stać dla niej jedynym ze środków działania ze
względu na postawiony sobie cel. Co jest ciekawe w tej konstrukcji, to fakt, że
to rozszerzenie uprawnień odbywa się formalnie na rzecz zwierzchnika państwa,
sprawującego swój zwierzchni urząd na zupełnie legalnej podstawie. Ponieważ
jednak na zasadzie istniejącego ustroju państwowego ten zwierzchnik, będąc sam
nieodpowiedzialnym, rządzi przez odpowiedzialnych ministrów, na czele których
stoi faktycznie dyktator, mianowany premierem co prawda praworządnie, ale w
następstwie swego faktycznego zwycięstwa w danej sytuacji za pomocą siły,
przeto w rzeczywistości wychodzi to na rozszerzenie uprawnień dyktatora.
Występuje przy tym jeszcze inne charakterystyczne zjawisko: jeżeli Schmitt-Dorotić[24],
nawiązując do dzieła BodleyXXIII o Francji[25], zwraca uwagę na specjalne znaczenie
odpowiednio scentralizowanego aparatu rządowego dla tzw. osobistych rządów,
dzięki czemu poprzez wiek XIX przewija się rzadki szereg „dyktatorów” („die seltsame Reihe
der Diktatoren”) w rodzaju BismarckaXXIV,
ThiersaXXV, GambettyXXVI
czy DisraeliegoXXVII, to dla dyktatury
typu Mussoliniego jest charakterystyczną rzeczą łączenie przez premiera tek
resortowych z urzędem prezesa Rady Ministrów. Wprawdzie to zjawisko nie jest
same w sobie niczym nadzwyczajnym w dzisiejszym ustroju parlamentarnym, jednak
dobieranie tych tek resortowych dokonuje się celowo ze względu na daną
sytuację. Np. Mussolini skupił w ten sposób w swoich rękach poza prowadzeniem
ogólnej polityki rządu nadto jeszcze bezpośrednie kierownictwo całego szeregu ważnych
gałęzi administracyjnych. Do tego dostrajają się ostatnie reformy włoskie w
zakresie administracji państwowej i samorządowej, aby wskazać mimochodem na
rozszerzenie i wzmocnienie władzy podprefekta, stojącego na czele powiatu, nie
będącego jednostką samorządową, tudzież na postawieniu na czele gminy podesty,
mianowanego królewskim dekretem na pięcioletni okres. […] A zatem przy typie
dyktatury mussolinowskiej odpada obserwowana tak
często w historii potrzeba formalnego legalizowania urzędu dyktatora przez jakiś organ, mający teoretycznie
reprezentować zwierzchnictwo ludowe i pouvoir
constituant. Dzieje się zaś tak dlatego, że
dyktator zostaje niejako wchłonięty przez praworządnie istniejący ustrój władz
administracyjnych. Wskutek fait accopli, stworzonego siłą, obejmuje on na podstawie
nominacji powołanego do tego z mocy obowiązujących i niezmienionych ustaw
zwierzchnika państwa przewidziany konstytucją urząd prezesa Rady Ministrów.
Wzmocnienie egzekutywy na niekorzyść legislatywy odbywa się na legalnej drodze,
w formie ustawowego przelania uprawnień ustawodawczych na zwierzchnika państwa.
Jego zaś nieodpowiedzialność sprawi, że faktycznie z tych uprawnień korzysta
odpowiedzialny rząd, a właściwie – ściśle biorąc – jego szef. Wreszcie
skupienie tek resortowych w rękach prezesa Rady Ministrów z jednej strony, a z
drugiej, celowe reformowanie administracji państwowej i samorządowej po linii
tworzenia u dołu i w środku organów od rządu zależnych – należy uważać za
wykształcenie instrumentu, potrzebnego szefowi rządu do powolnego
przeprowadzenia głębiej sięgających przemian w ustroju państwowym. Poza tym
aparatem administracyjno-rządzącym stoi jak gdyby czuwająca w odwodzie
specjalna siła zbrojna, która przez odpowiednią obsadę wojskowych stanowisk w armii,
i poprzez pewnego rodzaju unię personalną między jej naczelnictwem
administracyjno-wojskowym a kierownictwem państwowej siły zbrojnej w osobie
szefa rządu nadaje szczególniejszy charakter rządom w państwie.
Zwyczajny – konstytucją
przewidziany – urząd prezydenta ministrów staje się w tej koncepcji faktycznie
urzędem dyktatorskim. Ukuto dla tego typu dyktatury nazwę „kryptodyktaury”
i „la dictatur larvée” lub
„paradictature”[26]. Oddziaływanie jego przekroczyło już
granice Italii; pojawia się on w różnych stronach europejskiego kontynentu,
przybierając, oczywiście, w szczegółach różne kształty, zależnie od warunków, w
jakich się pojawił w danym państwie i od jego w danej chwili położenia.
Właściwie dopiero w stosunku do mussolinowskiego typu
prezydenta ministrów nabierają należytego znaczenia słowa Pierre’a Deschanela[27],
że „un pouvoir qui n’est pas inscrit dans la loi, la présidence du Conseil,
a dévoré peu ŕ peu tous les
autres pouvoirs”.
Przypisy
I
Jean Bodin (1530-1596), prawnik
francuski i myśliciel polityczny, studiował prawo w Tuluzie, następnie
przeniósł się do Paryża, gdzie rozpoczął praktykę adwokacką. Wkrótce podjął
pracę pisarską i zbliżył się do dworu królewskiego, gdzie związał się ze
stronnictwem legistów. Po nocy św. Bartłomieja wyjechał na dwór księcia D’Alençon, a potem przebywał na dworze Henryka III. W 1576
został wybrany członkiem Stanów Generalnych jako reprezentant stanu trzeciego.
W tym czasie również wydaje swoje najważniejsze dzieło: Sześć ksiąg o
Rzeczpospolitej, w którym wykłada zarys swojej teorii prawa, gdzie norma
prawna rozumiana była jako „rozkaz suwerena, który był wyrazem niepodzielnej i
ciągłej suwerenności władcy”. Przeciwstawiając się uchwaleniu nowych podatków
na wojny religijne, Bodin popadł w niełaskę u króla. W latach późniejszych
Bodin ponownie przebywał na dworze księcia D’Alençon.
W 1587 objął urząd prokuratorski w Laon. Główne prace: Methodus
ad facilem historiarum cognitionem (1566), Les
six livres de la République (1576), La Demonomanie de sorciers (1578).
II
Carl Schmitt-Dorotić (1888-1985), niemiecki
konstytucjonalista, profesor prawa na uniwersytetach w Greifswaldzie (1921),
Bonn (1922-23), Kolonii (1933) i Berlinie (1933-1945). W czasach Republiki
Weimarskiej był jednym z czołowych krytyków demokratycznej formy rządów jako
niezdolnej do rozwiązania największych problemów Niemiec. Z drugiej strony,
przeciwstawiał się ekstremizmowi, m.in. poparł starania gen. Schleichera o wyeliminowanie nazistów ze starań o władzę.
Jednak po dojściu Hitlera do władzy i uchwaleniu tzw. ustawy o pełnomocnictwach
(24 III 1933), Schmitt stał się zwolennikiem nowego ustroju. W XI 1933 został
naczelnym szefem organizacji niemieckich nauczycieli akademickich, a w rok
później redaktorem „Deutsche Juristen-Zeitung” –
czołowego pisma prawniczego w Niemczech. W 1936 stosunek władz nazistowskich do
Schmitta zmienił się: pozbawiono go wszelkich funkcji i stracił możliwość
wykładania na terenie Niemiec, choć mógł to czynić nadal we Włoszech. Po wojnie
został zatrzymany na krótki okres przez aliantów w ramach akcji
denazyfikacyjnej. Ostatecznie osiedlił się w Plettenbergu,
gdzie przebywał do końca życia. Główne
prace: Politische Romantik
(1919), Die Diktatur. Von den Anfängen des modernen Souveränitätsgednakes
bis zum proletarischen Klassenkampf (1921), Der Hütter
der Verfassung (1931), Staat, Bewegung, Volk (1933).
III
Zob. przyp. nr VII do tekstu Co myśleć o przyszłości socjalizmu?
IV
Theodor Mommsen (1817-1903), historyk, poeta, prawnik niemiecki.
Studiował prawo na uniwersytecie w Kolonii, następnie udał się na trzyletnie
stypendium do Włoch, czego owocem była monumentalna praca Corpus Inscriptorium Latinarum
(1863-1936). W 1847 powrócił do Niemiec, gdzie zaangażował się w ruch
niepodległościowy Szlezwiku; podczas Wiosny Ludów redagował pismo „Schleswig-Holsteinischen Zeitung”. W 1852 Mommsen
wyjechał do Zurichu, gdzie rozpoczął pracę nad Historią Rzymu
(1854-1856). W 1858 przeniósł się do Berlina, gdzie mieszkał do końca życia i
wykładał historię Rzymu na tamtejszym uniwersytecie. W latach 1863-1866 i
1873-1879 był deputowanym do pruskiego parlamentu, a po zjednoczeniu Niemiec do
Reichstagu. W 1902 otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Autor m.in. Prowincje
Rzymu. Od Cezara do Dioklecjana (1885), Rzymskie prawo konstytucyjne
(1871-1888), Rzymskie prawo karne (1899).
V Sandar Nyiri (1854-1911), generał
węgierski, w latach 1903-1905 pełnił funkcję
ministra spraw wojskowych. W czasie konfliktu opozycji węgierskiej z Habsburgami
w 1906 Nyiri został mianowany komisarzem Węgier (II
1906) i był nim do powołania kompromisowego gabinetu Sandora Wekerlego w IV 1906.
VI Géza Fajervary (1833-1914), generał
węgierski i polityk, wieloletni minister obrony, w IV 1905 został mianowany
przez Franciszka Józefa I premierem Węgier, wbrew woli koalicji opozycyjnej,
która zwyciężyła w wyborach w 1905. W reakcji na tę nominację na Węgrzech
ogłoszono bojkot podatkowy i mobilizacyjny, co spowodowało rządy komisaryczne
gen. Nyiri’ego.
VII
Ludwik XIV (1638-1715), król Francji od 1643 z dynastii Burbonów.
Wstąpił na tron jako pięcioletnie dziecko, wtedy regentką była jego matka, ale
władzę faktycznie sprawował kard. Mazarin. Ludwik XIV był monarchą absolutnym,
nie liczył się z prawami stanów, odwołał edykt nantejski (1685), aby sprawować
kontrolę nad dworem i arystokracją, wybudował okazałą rezydencję w Wersalu.
Przyłączył do Francji część hiszpańskich Niderlandów (w wyniku wojny
1667-1668), wcielił do Francji wiele miast nadreńskich, jak Strasburg. Ostatnią
wojną, jaką prowadził, była tzw. wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714),
zakończona zdobyciem korony hiszpańskiej przez Filipa V.
VIII Jean Baptiste
Colbert
(1619-1683), francuski mąż stanu, karierę polityczną rozpoczął u kardynała Mazariniego, a po jego śmierci w 1661 został doradcą, a
potem ministrem Ludwika XIV. Faktycznie kierował całą administracją królestwa,
oprócz spraw zagranicznych i wojny. Wprowadził merkantylizm do gospodarki
francuskiej, znosił cła wewnętrzne, popierał rozwój manufaktur i przemysłu.
IX Jan Jakub Rousseau (1712-1778), francuski pisarz i filozof, autor
m.in. skrajnie demokratycznej koncepcji umowy społecznej. Urodzony w 1712 w
Genewie jako syn zegarmistrza. Początkowo wychowywany przez ojca i krewnych, w
wieku 16 lat uciekł z Genewy, rozpoczynając swoją tułaczkę. Na dłuższy okres
zatrzymał się w Sabaudii. W 1741 wyjechał do Paryża, tutaj nawiązał kontakty z
encyklopedystami, pisał wtedy drobne utwory literackie oraz opracował m.in.
hasło Ekonomia polityczna do Wielkiej Encyklopedii. W 1749
Rousseau wysłał swoją rozprawę na konkurs Akademii w Dijon pt. Rozprawa o
naukach i sztukach, w której wskazywał, że rozwój cywilizacji nie miał
korzystnego wpływu na kondycję moralną człowieka, lecz wręcz przeciwnie,
spowodował głębszą degradację istoty ludzkiej. W 1761 Rousseau wydał Nową
Heloizę, a rok później swoje dwa najważniejsze dzieła, mianowicie Umowę
społeczną i Emila. W Umowie społecznej Rousseau skonstruował
obraz utopijnego systemu politycznego opartego o zasady demokratyczne, którego
ucieleśnieniem miała być republika, w której lud jako absolutny i niepodzielny
suweren wykonywałby swoje uprawnienia legislacyjne w sposób bezpośredni. Z
powodu groźby aresztowania musiał uciekać do Szwajcarii, a potem do Anglii. W
1767 powrócił do Francji, gdzie pozostawał, przy ciągle pogarszającym się
stanie zdrowia, aż do śmierci w 1778. Obok wyżej wspomnianych pism, które
wywarły niebagatelny wpływ na kształtowanie myśli demokratycznej, Rousseau
napisał również: Rozprawę o pochodzeniu i podstawach nierówności między
ludźmi (1755), Projekt konstytucji Korsyki (1765), Wyznania
(1766) oraz Rozważania o rządzie polskim (1771).
X Emmanuel
Joseph Sieyés (1748-1836), działacz
rewolucji francuskiej, autor broszury Czym jest stan trzeci?, która wywarła
istotny wpływ na nastroje członków Stanów Generalnych, zwołanych przez Ludwika
XVI w 1789. Sieyés był członkiem Stanów Generalnych
jako reprezentant stanu trzeciego, następnie zasiadał w Zgromadzeniu Narodowym.
Był współzałożycielem stronnictwa jakobinów, przeciwko którym później wystąpił
wraz z Talleryandem i La Fayettem.
Zasiadał w Konwencie Narodowym, w ramach którego głosował za ścięciem Ludwika
XVI. Po przewrocie termidoriańskim wszedł w skład
Komitetu Ocalenia Publicznego. Zajmował się dyplomacją, jako ambasador w
Berlinie (1798) bezskutecznie zabiegał o zbliżenie z Prusami. Członek
Dyrektoriatu (1799), przygotowywał projekt konstytucji roku VIII, zmodyfikowany
przez Napoleona stosownie do jego oczekiwań. W czasach napoleońskich senator
(1800) i hrabia (1809). Wygnany w 1816, powrócił do Francji w 1836.
XI Lucjusz Korneliusz Sulla (138-78 p.n.e.), rzymski dowódca
wojskowy i polityk, uczestnik wyprawy Mariusza przeciwko Numidyjczykom, podczas
której pojmał króla numidyjskiego, dzięki czemu szybko zakończono kampanię.
Brał też udział w wyprawach przeciwko Germanom (105-101 p.n.e.), w 93 p.n.e.
został mianowany pretorem, a w rok później został namiestnikiem Cylicji. Był
dowódcą wojsk w wojnie przeciwko sprzymierzeńcom (91 p.n.e.) oraz przeciw Mitrydatesowi, wtedy to zajął Ateny (86 p.n.e.). W 83
p.n.e. zamachem stanu przejął władzę w Rzymie, dążył do odbudowania władzy
senatu i ograniczenia mocy trybunów. Po trzech latach dyktatury oddał władzę w
ręce senatu i osiadł w Kampanii, gdzie spędził resztę życia.
XII Juliusz Cezar (ok. 100-44 p.n.e.),
rzymski dowódca wojskowy, polityk. W latach 58-51 p.n.e. podbił Galię, wojował
w Brytanii i w Germanii, przekraczając Ren. Od roku 59 p.n.e. był konsulem. Gdy
w 49 p.n.e., kiedy pozbawiono go możliwości ubiegania się ponownie o stanowisko
konsula, Cezar wkroczył do Italii z wojskami, rozpoczynając tym samym zamach
stanu i wojnę z Pompejuszem i jego stronnikami. Po zwycięstwie nad
przeciwnikami ogłosił siebie dożywotnim dyktatorem Rzymu, prowadził liczne wojny,
m.in. tzw. wojnę aleksandryjską oraz wojnę z królem Pontu. Rosnąca pozycja
Cezara i ogłoszenie się dyktatorem budziło obawy senatu. 15 III 44 p.n.e. (idy
marcowe), w przerwie posiedzenia senatu Cezar został zasztyletowany przez grupę
republikańskich spiskowców, którym przewodził senator Marek Juliusz Brutus,
bliski przyjaciel Cezara.
XIII Oliver
Cromwell
(1599-1658), przywódca rewolucji angielskiej, Lord Protektor Anglii. Sławę
zdobył podczas wojny domowej, kiedy to zasłynął jako świetny organizator i
przywódca wojskowy. Po zwycięstwie nad Karolem I, zyskał duże wpływy w armii,
dzięki nadawaniu żołnierzom ziem na podbitych terenach Szkocji i Irlandii, co
pomogło mu zwalczyć opozycję w parlamencie i utworzyć tzw. Parlament Kadłubowy
(1648), który składał się z wiernych Cromwellowi parlamentarzystów,
rozpoczynając tym samym okres swoich rządów w Anglii, Szkocji i Irlandii. Od
1653 rządził jako lord protektor, zachowując pozory republikańskiej formy
rządów. Po jego śmierci doprowadzono do restauracji Stuartów.
XIV Napoleon I [Napoleon Bonaparte] (1769-1821), w latach
1804-1814 i 1815 cesarz Francuzów, 1805-1814 król Włoch, w okresie rewolucji
francuskiej związany z jakobinami, za Dyrektoriatu tłumiący zamieszki
rojalistyczne w Paryżu, pogromca wojsk austriackich w północnych Włoszech, po
kampanii przeciwko Anglikom w Egipcie powrócił do Paryża i obalił Dyrektoriat
(przewrót 18 brumaire’a 1799), przyjmując tytuł
pierwszego konsula. Zwycięzca w wielu bitwach i kampaniach przeciwko kolejnym
koalicjom państw europejskich, reorganizator aparatu państwowego we Francji,
prawodawca. Po nieudanej kampanii przeciw Rosji, poniósł klęskę w „bitwie
narodów” pod Lipskiem (1814) i został zmuszony do abdykacji, zachowując jednak
tytuł cesarza i suwerenną władzę nad wyspą Elbą, na którą został zesłany.
Powrócił do Francji po niespełna roku, ponownie przejmując władzę (Sto dni), by
po klęsce pod Waterloo znów abdykować, tym razem na rzecz syna. Pozbawiony
tytułu cesarza został zesłany na wyspę św. Heleny, gdzie pozostał do końca
życia.
XV Thomas Hobbes (1588-1679), angielski
filozof i myśliciel polityczny. Po studiach w Magdallen
Hall uzyskał stopień bakałarza; w 1640 zmuszony był do emigracji do Francji z
powodu swojej pierwszej rozprawy The Elements of
Law: Natural and Politic, która została odczytana
jako pochwała absolutyzmu, co spowodowało gniew członków tzw. Krótkiego
Parlamentu. W 1650 ukazało się jego najsłynniejsze dzieło Lewiathan,
które spowodowało konieczność ucieczki tym razem z Francji. Hobbes powrócił do cromwellowskiej Anglii, gdzie spędził resztę życia. W
swojej koncepcji politycznej wychodził od pojęcia stanu natury, gdzie rządziło
prawo silniejszego i dlatego jednostki w strachu o swoje życie przekazały
władzę suwerenną na ręce absolutnego władcy – „lewiatana”, który swoją
bezstronnością miał gwarantować zachowanie pokoju społecznego. Suweren nie
kierował się niczym innym, jak tylko swoją wolą, nie był ograniczony przez
prawa stanów, czy poszczególnych jednostek.
XVI John Locke (1632-1704), lekarz i filozof, ukończył
Westminster School oraz Christ Church College w Oksfordzie. Przez wiele lat pełnił obowiązki sekretarza i lekarza
lorda Shaftesbury’ego – ministra ds. kolonii. Po
spisku Shaftesbury’ego przeciw Karolowi II, Locke musiał udać się na wygnanie. Podczas swoich podróży
po Europie napisał Listy o tolerancji (1689) oraz kolejną wersję swoich Rozważań
dotyczących rozumu ludzkiego (1690). Po śmierci Karola II, Locke powrócił do Anglii, gdzie początkowo pracował naukowo
w Christ Church College, potem zaś przez wiele lat w
ministerstwie ds. kolonii. Swoje poglądy z zakresu filozofii społecznej
najlepiej wyraził w dziele pt. Dwa traktaty o rządzie (1690), w którym
wywodził genezę społeczeństwa z umowy, którą zawarły ze sobą jednostki –
nosicielki podmiotowego prawa własności. Wychodząc z takich założeń, był Locke zwolennikiem państwa liberalnego, którego
fundamentalnym celem była ochrona praw własności poszczególnych jednostek.
XVII Monteskiusz, właśc. Charles Louis Montesquieu (1689-1755), francuski myśliciel
polityczny, autor m.in. koncepcji trójpodziału władz. Urodzony na zamku La Brčde,
niedaleko Bordeaux. Po wuju otrzymał miejsce radcy w parlamencie w
Bordeaux, po pewnym czasie został jego przewodniczącym. Rozgłos przyniosła mu
jego pierwsza książka – wydane anonimowo Listy Perskie (1721), które pod
postacią alegorycznych opisów perypetii Usbeka w
czasie jego podróży po tzw. cywilizowanej Europie, przedstawiają sytuację i
nastroje francuskiego społeczeństwa po zgonie Ludwika XIV. Następnie Monteskiusz
wyruszył w podróż po krajach europejskich, by potem, rezygnując z kariery,
oddać się analizowaniu historii i sytuacji konkretnych wspólnot politycznych.
Owocem tych refleksji były Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymu
(1734) oraz jego najwybitniejsze dzieło O duchu praw (1748), w
którym w pełni przedstawił własną koncepcję polityczną. Wychodząc z pozycji
historyzmu, niewiele posiłkując się abstrakcją prawno-naturalną, szukał
Monteskiusz w historii i w warunkach gospodarczych, społecznych i religijnych
czynników determinujących dzieje i ustrój poszczególnych wspólnot politycznych.
Dlatego nie ma ustroju, który byłby idealny zawsze i wszędzie. Funkcjonalność
danego systemu zawsze zależy od warunków miejsca i czasu. Każdy z wymienianych
ustrojów: monarchia i republika (arystokratyczna i demokratyczna) posiadają
cechy dodatnie i ujemne w konkretnych warunkach, dlatego optymalną, choć nie
idealną strukturą organów państwa jest trójpodział władz. Teorię trójpodziału
Monteskiusz sformułował na podstawie obserwacji stosunków i doświadczeń
monarchii brytyjskiej, która była dla Monteskiusza ucieleśnieniem wzoru
umiarkowania rozumnej struktury państwa, gdzie poszczególne organy
odzwierciedlają odrębne podmioty życia publicznego, a ewentualne antagonizmy
łagodzone są przez ograniczonego w swych kompetencjach monarchę i sądy, które
„wygłaszają brzmienie praw”.
XVIII Zob. przyp. nr IV do tekstu Władza rządowa i administracyjna.
XIX Charles Borgeaud (1861-1940), szwajcarski historyk
i prawnik, profesor uniwersytetu w Genewie, autor licznych prac z zakresu
historii reformacji m.in. L’académie de
Calvin (1900), historii ustroju The Rise of Modern Democracy
in Old and New England (1894), napisał również: Historie
de l'Université de Genčve (1900),
Genčve Canton
Suisse 1814-1816 (1914).
XX Benito Mussolini (1883-1945), twórca włoskiego
faszyzmu, wódz partii faszystowskiej, dyktator Włoch. Początkowo Mussolini
związany był ze środowiskami socjalistycznymi, po I wojnie światowej założył
organizację Włoskie Związki Bojowe, które w 1921 przekształciły się w Narodową
Partię Faszystowską. Po zamachu stanu w 1922 – tzw. marszu na Rzym, Mussolini
został premierem Włoch. Po krótkim okresie zachowywania pozorów demokracji,
Mussolini ostatecznie przejął pełnię władzy i rozpoczął przebudowę państwa
włoskiego według modelu faszystowskiego. W latach 1935-1936 podbił Etiopię,
aktywnie wspierał militarnie i politycznie generała Franco podczas wojny
domowej w Hiszpanii. W 1937 faszystowskie Włochy przystąpiły do paktu antykominternowskiego
wraz z Niemcami i Japonią, co stało się początkiem osi politycznej
Berlin-Rzym-Tokio. Jako sojusznik Hitlera Mussolini zaangażował Włochy w II
wojnę światową. Po wylądowaniu aliantów na Sycylii 10 VIII 1943, został
pozbawiony władzy i aresztowany. Uwolniony wkrótce przez desant niemiecki,
utworzył na terenie Włoch, kontrolowanym przez Niemców – marionetkową tzw.
Włoską Republikę Socjalną. Ostatecznie po klęskach Hitlera we Włoszech
schwytany i rozstrzelany.
XXI Tzw. marsz na Rzym – manifestacja polityczna sił Włoskiej
Partii Faszystowskiej z października 1922, w wyniku której 29 X 1922 król
Wiktor Emanuel III zaproponował Mussoliniemu objęcie urzędu premiera.
XXII Chodzi tu o ustawy wzmacniające pozycję egzekutywy nad
legislatywą, m.in. ustawa z dn. 24 XII 1924 „O składzie rządu i o atrybucjach i
władzy głowy rządu” oraz ustawa z dn. 31 I 1926 „O uprawnieniach władzy
wykonawczej do wydawania przepisów prawnych”.
XXIII John Edward Courtenay Bodley (1853-1925), angielski pisarz, prawnik
i historyk. Ukończył Balliol College, gdzie poznał
m.in.: O. Wilde’a i C. Rhodesa, był
wieloletnim sekretarzem C. Dilke’a. Wiele podróżował;
zwiedzał m.in.: południową Afrykę (1887-1888), Stany Zjednoczone i Kanadę
(1888-89). W 1890 osiadł we Francji, stał się zwolennikiem idei Ch. Maurrasa i Action Française. Napisał
m.in.: France (t. 1-2, 1898), The Coronation of Edward VII
(1903), The Church in France (1906), Cardinal Manning and Other
Essays (1912).
XXIV Otto von Bismarck (1815-1898), niemiecki mąż
stanu, od 1862 pełnił urząd premiera i ministra spraw zagranicznych Prus, a po
zjednoczeniu Niemiec, w latach 1871-1890 był kanclerzem Rzeszy, główny
architekt zjednoczenia państw niemieckich w tzw. II Rzeszę. Dzięki sfałszowaniu
tzw. depeszy emskiej wywołał wojnę francusko-pruską, którą wygrał. Prusy
narzuciły Francji ciężkie warunki kapitulacji, zarówno w zakresie ustępstw
terytorialnych, jak i wysokości kontrybucji. Znany z nastawienia antypolskiego
i antykatolickiego; to drugie uwidaczniało się w tzw. polityce Kulturkampfu,
wymierzonej przeciw Kościołowi katolickiemu na ziemiach niemieckich.
Ostatecznie odsunięty od władzy przez Wilhelma II w 1890.
XXV Louis Adolphe
Thiers
(1797-1877), francuski polityk, historyk, prezydent Francji. Był premierem w
okresie panowania Ludwika Filipa I, a później przeciwnikiem Napoleona III;
obawiając się klęski Francji w wojnie z Prusami, był jej przeciwny. Po
abdykacji Napoleona III został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe w Wersalu
premierem (II 1871), po czym stłumił Komunę Paryską. W latach 1871-1873 był
prezydentem Francji.
XXVI Leon Gambetta
(1838-1882), francuski polityk, premier Francji w okresie II Cesarstwa.
Gambetta przewodniczył partii republikańskiej, w czasie oblężenia Paryża przez
wojska pruskie to on proklamował w paryskim ratuszu III Republikę (4 IX 1870).
W latach 1881-82 pełnił funkcję premiera Francji.
XXVII
Benjamin Disraeli (1804-1881), syn żydowskiego emigranta z Włoch,
który zamieszkał w Anglii. Kształcił się w małej szkole prywatnej, pisał powieści,
odbył kilka podróży po krajach basenu Morza Śródziemnego i Środkowego Wschodu.
Karierę polityczną zaczął jako kandydat niezależny do Izby Gmin w 1832, jednak
dopiero w 1837 wszedł do Izby Gmin z ramienia torysów. W środowisku torysów
Disraeli należał do opozycji wobec ich lidera Roberta Peela.
Po wycofaniu się Peela z partii, Disraeli stał się
faktycznym przywódcą torysów. Trzykrotnie był kanclerzem skarbu w
mniejszościowych gabinetach lorda Derby. W 1868 sam stanął na czele rządu, lecz
w tym samym roku wigowie wygrali wybory i Disraeli musiał złożyć urząd. W
latach 1874-1880 Disraeli ponownie pełnił funkcję premiera, zrealizował szereg
reform wewnętrznych i odniósł wiele sukcesów w polityce zagranicznej: uzyskał
dla Anglii udziały w Kanale Sueskim oraz Cypr, doprowadził do ogłoszenia
królowej Wiktorii cesarzową Indii.
[1]
Stanisław Wędkiewicz, Dyktator – uwagi na marginesie współczesnej publicystyki
francuskiej (Kraków 1927), s. 29.
[2]
Fausto Squillace, Die
soziologischen Theorien (Lipsk
1911), s. 271 i następ., p. także cyt. książkę Wędkiewicza.
[3] J.
Bodin, De republica libri sex, r. II
„De officialibus et curatoribus”
i częściowo z łacińskiego wydania r. II „De magistratibus”
księgi II, por. nadto r. VIII; cytuję z łacińskiego wydania (Francofutri, apud Joannem Wechelum & Petrum MDXCI, Bibl. Jag., Jus.
2369).
[4] Carl Schmitt-Dorotić, Die
Diktatur. Von den Anfängen des modern-en Souveränitätsgednakes
bis zum proletarischen Klassenkampf (München und Leipzig Drucker &
Humblot 1921), s. 34.
[5] Theodor Mommsen, Abriss des römischen
Staatsrechts (Lipsk 1893), s. 86 i 87.
[6] Otto Hintze, Der Commissarius und
seine Bedeutung in der allgemeine Verwaltungsgeschichte. Eine
vergleichende Studie w „Historische Aufsätze” na cześć
Karola Zeumera (Weimar 1910), s. 516 i nast.; Schmitt-Dorotić, dz. cyt.,
s. 43 i nast.
[7] Cytuję z Ungarisches Verwaltungsrecht von Dr. Desider Markus (B. XVI, „Das öffentliche Recht der Gegnwart” Tübingen 1912), s. 18.
[8] Z obfitej literatury cytuję najważniejsze dzieła: Hannotaux, Orgines de l’institution
des intendants des provinces
d’apres les documents inédits (Paryż 1884); Viollet, Histoire
des institutions politiques
et administratives de la France; Schmoller, Acta
Borusia, Behördenorganisation (B. I,
Ein-leitung); Breussig,
Die Organisation de brandenburgischen Commissariate („Forsch. f. brand.
und preuss. Geschichte”, Bd. V); Prinz August Wilhelm von Preussen, Die Entwicklung der Kommissariatsbehörden in Brandenburg-Preussen
bis zum Regierungsantritt Friedrich Wilhelm I (Berlin 1908); Meier Ernst, Die reform der Verwaltungsorgane
unter Stein und Hardenberg; Meier Ernst, Französische Einflüsse auf – die
Staats – und Rechtsentwicklung Preussens im XIX Jhr. (II, B., Lipsk 1908); Hintze Otto, dz. cyt.,
zwłaszcza s. 499-503; Schmitt-Dorotić Carl, dz. cyt., zwłaszcza II Kapitel,
s. 43-79; Dr. Fischbach Oskar Georg, Allgemeines
Staatsrecht (Berlin i Lipsk, Sammlung Göschen
1923, cz. I, s. 31 i nast.).
[9] Ks. III, r. I.
[10] Dz. cyt., s. 525.
[Otto Hintze (1861-1940), jeden z
najwybitniejszych historyków niemieckich epoki cesarstwa i Republiki
Weimarskiej, prawie przez całe życie mieszkał i pracował w Berlinie, gdzie
ukończył studia (1884) na tamtejszym uniwersytecie, tam też kontynuował pracę
naukową. Na uniwersytecie wykładał do 1920, kiedy to musiał zaprzestać
dydaktyki z powodów zdrowotnych. Po dojściu Hitlera do władzy, Hintze zaprzestał działalności publicznej z powodu
żydowskiego pochodzenia swojej żony, która wyemigrowała z Niemiec krótko przed
wybuchem wojny. Jego największe dzieło poświęcone historii porównawczej
konstytucji nie zostało nigdy opublikowane i zaginęło podczas wojny. Ponadto napisał m.in.: Das königtum
Wilhelms von Holland (1885), Beamtenstand (1911), Die
Hohenzollern und ihr werk (1915) – przyp. red.].
[11] Dz. cyt. ks. I, r.
VIII w., s. 123.
[12] De
iure belli ac pacis.
[Hugo Grotius (1583-1645), holenderski
pisarz, prawnik, urodzony w Delft, uznawany za cudowne dziecko, w wieku 11 lat
studiował literaturę na uniwersytecie w Leiden, po
ukończeniu 15 lat związał się ze statholderem Johanem
van Oldenbarneveltem, który za udział w rewolcie
wywołanej sporem religijnym został skazany na karę śmierci, a Grocjusz na
dożywocie. W roku 1621 zbiegł z więzienia i przedostał się do Francji, gdzie
doradzał Ludwikowi XIII, a następnie służył królowej Szwecji Krystynie jako jej
ambasador na francuskim dworze. Autor: Mare liberum (1609), De iure
belli ac pacis (1625), Annales
es historiae (1657), De
iure praedae (1864) – przyp. red.].
[13] Dobrze ujęty przegląd
odnośnej literatury daje Schmitt-Dorotić, dz. cyt.,
s. 25-42 i 105-129.
[14] S. 130 i nast.
[15] Qu’est-ce que le
tiers état.
[16] Dz. cyt., s. 136 i
nast.
[17] Tamże.
[18] Tamże, s. 146.
[19] Z 1 VII 1920, D. U. 327
(nr 53).
[20] Dz.
cyt., s.
137 („Demnach würde es sich um eine blosse Machtfrage
handeln”).
[21] Problemem dyktatury
proletariatu w rodzaju literatury, jak Kautsky’ego Terrorismus
und Kommunismus (1919)
lub Sorela Reflexions
sur la violence nie zajmuję się, gdyż ze
stanowiska ustroju władz nie przedstawia on szczególniejszego interesu.
[22] Dz. cyt., s. 134.
[23] L’orde
naturel et essentiel des sociétés politiques (wyd. z
1910 w Paryżu u E. Depitre). [Paul Pierre le Mercier de la Rivière, (1720-1794),
fizjokrata. Intendent
Martyniki, sympatyzował z François Quesnay i bronił wolnego handlu zbożem.
Szukając równowagi między porządkiem a wolnością indywidualną, uznawał, że
rządy oświeconego absolutyzmu lepiej ją gwarantują niż rządy ciała
przedstawicielskiego. Autor m.in.: L'Ordre naturel et essentiel des
societes politiques (1767), L'Intér˜t général de l'État et la liberté du
commerce des blé (1770), L'heureuse Nation ou Relations du gouvernement
des Féliciens (1792) – przyp. red.].
[24] Dz. cyt., s. IV i
V.
[25] Wyd. w Londynie w 1908 r.
[26] G. Guy-Grand w „Revue hebdomadaire” z 13 XI 1926;
por. Wędkiewicz, op. cit., s. 113 i 139.
[27] „Revue de
deux mondes” z 15 VI 1922. [Pierre Deschanel
(1856-1922), polityk francuski, członek Akademii Francuskiej, prezydent
Francji. Syn pisarza Emila Deschanela, od 1885 był
deputowanym z ramienia umiarkowanych republikanów, dwukrotnie był
przewodniczącym Izby Deputowanych (w latach 1898-1902, 1912-1920), w I 1920
pokonał w wyborach Clemenceau i został prezydentem Francji, jednak na skutek
złego stanu zdrowia zrezygnował z urzędu po zaledwie 7 miesiącach jego
sprawowania – przyp. red.].