Syn nauczyciela i dyrektora III Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie Stanisława i Leontyny z Czaderskich. W młodości uczęszczał do szkoły w Rzeszowie, gdzie jego ojciec pełnił funkcję dyrektora. Po maturze w 1892 roku zapisał się na Wydział Filozoficzny UJ. Podjął studia historyczne pod kierunkiem mediewisty Stanisława Smolki. Jego najbliższymi kolegami ze studenckiej ławy byli: Franciszek Bujak, Stanisław Zakrzewski i Wacław Tokarz. Po pierwszym roku studiów przeniósł się na seminarium Wincentego Zakrzewskiego, poświęcone dziejom nowożytnym. Dość szybko zaczął się przeciwstawiać koryfeuszom krakowskiej szkoły historycznej. W 1896 roku w odpowiedzi na uroczystą sesję poświęconą uczczeniu zasług Józefa Szujskiego zorganizował opozycyjne obchody ku czci Joachima Lelewela, na które zaprosił wybitnego przedstawiciela tzw. „szkoły historycznej warszawskiej” Tadeusza Korzona. Od wczesnej młodości nie krył się ze swoimi socjalistycznymi poglądami. W 1895 roku wszedł wraz z Ignacym Daszyńskim do Stowarzyszenia Kształcącej się Młodzieży Postępowej.
W 1896 roku ukończył studia nie uzyskawszy jednak doktoratu, ani nie zdawszy egzaminu państwowego uprawniającego do nauczania w szkolnictwie średnim. Dzięki wsparciu finansowemu Stanisława Szczepanowskiego podjął studia w Lipsku na seminarium Karla Lamprechta, pod którego wpływem przewartościował swoje poglądy na współczesną historiografię. Postulował zerwanie z historią personalistyczną i wydarzeniową, a położenie głównego nacisku na związki przyczynowo-skutkowe oraz rolę czynników społeczno-gospodarczych. Planował wtedy opracowanie dziejów ojczystych w oparciu o nowe metody badawcze.
Po powrocie do Krakowa złożył na UJ podanie o otwarcie przewodu doktorskiego na podstawie rozprawy pt. Rokosz Zebrzydowskiego jako walka z kontrreformacją i klerem. Część I. Obwarowanie konfederacji warszawskiej na sejmie 1606 roku. Recenzentami byli Smolka i Zakrzewski, którzy choć mieli wiele zastrzeżeń, to jednogłośnie uznali, że spełnia ona wymogi dysertacji doktorskiej. Uroczysta promocja nastąpiła 3 marca 1900 roku. Od 1 stycznia 1901 roku Sobieski uzyskał angaż w Bibliotece Ordynacji Zamojskich, gdzie przygotowywał do druku archiwum hetmana Jana Zamojskiego, obejmujące korespondencję z lat 1553-1579. Podczas pobytu w Warszawie dużo publikował m.in. na łamach współtworzonego i współredagowanego „Przeglądu Historycznego”. Większość jego ówczesnego dorobku weszła do zbiorowego zbioru Szkiców historycznych (1904), a także w formie odrębnej publikacji pt. Nienawiść wyznaniowa tłumów za rządów Zygmunta III (1902). Podczas prac nad wydaniem korespondencji Zamojskiego zrodził się pomysł opracowania jego biografii. W 1905 roku Sobieski opublikował swoją najdojrzalszą książkę pt. Trybun ludu szlacheckiego. Dzięki uzyskaniu stypendium im. Śniadeckich przyznawanego przez Akademię Umiejętności w Krakowie wyjechał na dalsze studia do Paryża. Pracował głównie w archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wyjeżdżał też na krótkie wyjazdy studyjne do Londynu i Montpelier. Kwerenda dotyczyła panowania Henryka IV Burbona. Jej plonem była monografia pt. Henryk IV wobec Polski i Szwecji 1602-1610 (1907). Na jej podstawie rozpoczął starania o dopuszczenie do habilitacji. Po zdanym kolokwium 4 lipca 1907 roku, jego wykład habilitacyjny pt. Znaczenie konfederacji warszawskiej 1573 roku w dziejach reformacji, komisja „uznała za niewystarczający”, gdyż mówił o połowę krócej niż należało. Dlatego też w styczniu 1907 roku musiał go powtórzyć, tym razem z pozytywnym skutkiem.
Habilitacja otworzyła przed Sobieskim drogę do kariery akademickiej. Pracę na uniwersytecie rozpoczął od stanowiska docenta prywatnego. W latach 1908-1910 był także zatrudniony jako adiunkt kancelaryjny w Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich w Krakowie. W 1910 roku po przejściu Wincentego Zakrzewskiego na emeryturę objął stanowisko profesora nadzwyczajnego historii powszechnej. W 1913 roku awansował na stanowisko profesora zwyczajnego. W swoich wykładach akademickich dawał wyraz swoim zapatrywaniom historiozoficznym, opublikowanym na łamach „Ateneum Polskiego” pod znamiennym tytułem Optymizm i pesymizm w historiografii polskiej. Choć pracował w podwawelskim grodzie, to emocjonalnie czuł się związany ze środowiskiem warszawskim z którego poglądami na przeszłość się solidaryzował. Na swoim seminarium wypromował ponad 50 doktorów, co dawało mu pierwsze miejsce wśród historyków polskich. Do jego najwybitniejszych uczniów należeli: Henryk Barycz, Oskar Halecki, Ludwik Kolankowski, Kazimierz Piwarski, Kazimierz Lepszy, Stanisław Bodniak, Włodzimierz Budka, Kazimierz Chodynicki, Karol Górski, Władysław Pociecha i Stefan Truchim.
W tym też czasie nastąpił zwrot w jego orientacji politycznej z zagorzałego socjalisty przeistoczył się w zwolennika Narodowej Demokracji (został członkiem tajnej Ligi Narodowej). Pisywał artykuły o treści historyczno-politycznej do prawicowej prasy m.in. „Głosu Narodu”, „Roku Polskiego”, „Myśli Narodowej”, „Kuriera Poznańskiego”. W swoich tekstach często odbiegał od programu partii, dlatego też Roman Dmowski taktował go protekcjonalnie i pisał o nim z wyraźnym pobłażaniem: „nasz poczciwy Sobieski”. Zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaangażował się w służbę nowego państwa. Na zlecenie Komitetu Narodowego Polskiego opracował broszurę propagandową pt. Gdańska jako konieczność państwowa Polski. Od lutego do kwietnia 1919 roku przebywał w Paryżu jako ekspert Biura Prac Kongresowych, dostarczając argumentów na rzecz obrony polskich ziem zachodnich.
Po powrocie do Krakowa rozwinął owocną pracę naukowo-badawczą publikując wiele wartościowych rozpraw, w tym 13 książek i ponad sto artykułów, m.in. Stanisław Żółkiewski na Kremlu (1920), Walka o ujście Wisły (1918), Walka o Pomorze (1928). Angażował się też w opracowanie syntetycznych ujęć. W pracy zbiorowej Polska jej dzieje i kultura, napisał rozdział pt. Polska pod rządami królów elekcyjnych do Stanisława Augusta (1930). Ponadto opracował trzytomowe Dzieje Polski, stanowiące opus magnum jego dziejopisarskiej twórczości. Głównym przesłaniem dzieła była teza o niemieckim zagrożeniu dla polskości. Obok opcji antyniemieckiej w pracy widoczne było także antyżydowskie uprzedzenie i antyklerykalizm. Swojej niechęci do Żydów Sobieski dawał też wyraz na łamach periodyków publicystycznych, wykładach uniwersyteckich, korespondencji i rozmowach prywatnych, gdzie nie szczędził im wulgarnych uwag.
Od 1920 roku był członkiem korespondentem PAU, a od 1928 r. członkiem czynnym. W latach 1927–1934 był wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego, a w latach 1927-1932 prezesem krakowskiego Oddziału PTH. Od 1927 roku był członkiem Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Pradze. Od 1914 roku był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
W 1935 roku doszło do głośnego konfliktu Sobieskiego z piłsudczykami. Kością niezgody był fakt, że historyk ośmielił się w wydanej we Francji historii Polski umniejszyć historyczną rolę Marszałka. Najbardziej wyprowadził piłsudczyków z równowagi opis bitwy warszawskiej, w której decydującą rolę odegrali, zdaniem Sobieskiego, generałowie Maxim Weygand i Tadeusz Jordan Rozwadowski, a zasługi wodza naczelnego zostały przyćmione i zeszły na dalszy plan. Najpierw proponowano mu zniszczenie całego nakładu za zwrotem kosztów, gdy to nie poskutkowało, a książka trafiła do rąk czytelników, kręgi sanacyjne wywołały lawinę oskarżeń i ataków prasowych, wśród których przodował naczelnik Wydziału Młodzieżowego w Ministerstwie WR i OP Aleksander Kawałkowski. Za nim poszli inni piłsudczycy, a wśród nich Wacław Lipiński i Ksawery Pruszyński, który w artykule pod znamiennym tytułem Sobieski do Berezy, zawierał druzgocąca krytykę jego dorobku. Pruszyński uważał, że naukowa twórczość Sobieskiego stanowiła historyczne uzasadnienie dla endeckich poglądów politycznych. Powołując się na świadectwo samego Maxima Weyganda, Pruszyński za „ojca zwycięstwa” w wojnie z bolszewikami uznawał, wbrew Sobieskiemu, Józefa Piłsudskiego. Równocześnie odżegnywał się jednak od rozstrzygania sporów naukowych metodami administracyjnymi, tym bardziej, że prasa sanacyjna domagała się wręcz osadzenia nieprawomyślnego historyka w Berezie Kartuskiej. Swoim oponentom Sobieski odpowiedział na łamach „Gazety Warszawskiej” w głośnym artykule pt. Klio, jej powaby i katusze, w którym przypominał, że od najmłodszych lat podejmował kontrowersyjne tematy badawcze i walczył o prawdę, jednak nawet za czasów zaborów nie spotkała go za to żadna kara. Dopiero po dojściu sanacji do władzy posypały się na niego „gromy”, gdyż wtedy właśnie zaczęła się „nowa epoka krytyki historycznej”, a na „arenę wystąpili krytycy osobliwi” Aleksander Kawałkowski i Wacław Lipiński, którzy – zdaniem Sobieskiego – „grzeszyli jaskrawą tendencyjnością”. Przeprowadzona z godnością i taktem polemika przysporzyła uczonemu licznych zwolenników w kręgach narodowych, jednak nie miała wpływu na decyzje sanacyjnych władz.
W nagonkę przeciwko Sobieskiemu włączył się minister oświaty Wacław Jędrzejewicz, który zaproponował zamianę katedry historii powszechnej na katedrę historii nowożytnej, tak aby pozbawić nieprawomyślnego autora zatrudnienia. Z protestem przeciwko zamierzonej likwidacji katedry wystąpił rektor UJ. Jędrzejewicz protestem władz uczelni się nie przejął i z dniem 1 kwietnia 1935 roku zlikwidował katedrę kierowaną przez Sobieskiego, przenosząc go na emeryturę. Dwa dni później Sobieski już nie żył. Zmarł w wyniku wylewu krwi do mózgu 3 kwietnia, podczas spisywania swoich przejść. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim.
Był dwukrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo zawarte w 1912 roku ze Stanisławą z Zieleńskich rozpadło się; aby zawrzeć następne z Bronisławą z Rutkowskich w 1924 roku przeszedł na kalwinizm, co przysporzyło mu w środowisku narodowym wielu wrogów. Z pierwszego małżeństwa miał troje dzieci: Marka, Jakuba i Kazimierę, a z drugiego syna Jacka.
Bibliografia: H. Barycz, Historyk gniewny i niepokorny. Rzecz o Wacławie Sobieskim, Kraków 1978; J. Bidlo, Václav Sobieski, „Ročenka Slovanského Ǔstávu”, Svod 8: 1935, s. 115-124; S. Grzybowski, Wacława Sobieskiego życie i dzieło, [w:] W. Sobieski, Trybun ludu szlacheckiego. Pisma historyczne, Warszawa 1978, s. 5-47; O. Halecki, Wacław Sobieski, „Kwartalnik Historyczny”, R. 49: 1935, s. 478-493; J. Pirożyński, Wacław Sobieski (1872-1935), [w:] Złota księga Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. J. Dybca, Kraków 2000, s. 182-189; J. Tazbir, Sobieski Wacław, PSB, t. 39, Warszawa-Kraków 2000, s. 512-518.
Piotr Biliński
