Postać
Tadeusz Manteuffel 1902-1970

 

Manteuffel Tadeusz Juliusz Józef (05.03.1902 – 22.09.1970) – potomek znanego rodu, żołnierz, historyk. Wydaje się, że ta triada najlepiej definiuje tego wybitnego badacza historii średniowiecznej. Urodził się na Łotwie, jako syn Leona Manteuffela-Szoege prawnika i działacza społecznego oraz Anieli z Zielińskich. Po mieczu należał do starej niemieckiej rodziny rycerskiej, która w XIII w. przybyła do Inflant z Pomorza Zachodniego, a w 1620 r. wpisana została do pierwszej klasy Kurlandzkiej Izby Rycerskiej. W wyniku zawirowań politycznych ród ten uległ polonizacji, a w jego szeregach znaleźli się nie tylko powstańcy styczniowi Ryszard i Leon – dziadek i ojciec Tadeusza, ale też pasjonaci wiedzy i nauki jak Gustaw Manteuffel – badacz historii krajów nadbałtyckich.

Przyszły mediewista rozpoczął regularną naukę szkolną w 1913 r. początkowo w rodzinnej Rzeżycy a następnie w Piotrogrodzie by w roku 1919 zdać maturę w Warszawie i wstąpić na Uniwersytet, gdzie rozpoczął studia historyczne pod naukową opieką profesora Marcelego Handelsmana – wieloletniego mistrza i przyjaciela. Wspólnie zaangażowali się w wojnę 1920 r. z bolszewikami. Młody student zaciągnął się do 201 Pułku Artylerii Konnej, a w wyniku działań wojennych w bitwie pod Jabłonną stracił prawe ramię.

Jednak, jak pisał Oskar Halecki, Manteuffel w swoich wspomnieniach „pominął z właściwą sobie skromnością, że i on stanął w obronie odrodzonej (…) Podniósł natomiast, że wraz z kolegami poszedł za przykładem profesora, który sam narażał się dobrowolnie na śmierć”. W roku 1921 powrócił do przerwanych studiów i jednocześnie podjął kontraktową pracę w Archiwum Oświecenia Publicznego, zdobywając doświadczenia archiwisty.

Aktywnie również działał w katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”, którego początki sięgały jeszcze doby zaborów.  W latach 1921–1923 sprawował w nim funkcje sekretarza Komitetu Wykonawczego Rady Naczelnej. Zaangażowany był również w prace redakcyjne czasopisma „Prąd”. Miesięcznik, wyrastający z katolicyzmu społecznego, obecny na rynku wydawniczym od 1909 r. zawieszony został na czas I wojny światowej i wznowiony już w Polsce Niepodległej. Z czasem Tadeusz Manteuffel pełnił obowiązki współredaktora tego periodyku adresowanego do młodej inteligencji katolickiej, publikując w nim, jako Gustaw Sey. W przyjętym pseudonimie odwoływał się do rodowych tradycji, nawiązując do imienia historyka krajów nadbałtyckich oraz dawnej pisowni członu nazwiska Manteufflów – Szoege występującego w formie Sey.

Poza zaprezentowaną działalnością realizował swoje pasje badawcze i naukowe łącząc je z ułożeniem życia prywatnego. W roku 1924 doktoryzował się na podstawie rozprawy Polityka unifikacyjna Chlorata II, przygotowanej pod opieką M. Handelsmana. W tym samym roku zawarł związek małżeński z Marią Heurichówną, historyczką i bibliologiem wywodzącą się ze znanej rodziny warszawskiej, której przodkinie aktywnie zaangażowały się w powstanie styczniowe i dzieliły losy więźniów Cytadeli.  Wspominany już Oskar Halecki tak opisywał mariaż Manteufflów i odegraną w jego aranżacji rolę Handelsmanna: „Profesor współczując ulubionemu uczniowi, którego hart ducha doceniał, ułatwiał mu jak gdyby drugiemu synowi życie osobiste – w tym zawarcie szczęśliwego małżeństwa”. Z tego szczęśliwego małżeństwa urodziły się dwie córki: Anna późniejsza Szarotowa (historyczka) oraz Małgorzata (biochemiczka), żona Profesora Bronisława Cymborowskiego.

W latach 1924–1926 odbył Tadeusz Manteuffel studia uzupełniające we Francji, Włoszech i Anglii. Po powrocie do Polski otrzymał etat w Archiwum Oświecenia Publicznego, gdzie pracował kolejno jako: asystent, archiwista (od 1929 r.), kustosz (od 1939 r.), a także był p.o. dyrektora. Podczas swojej pracy archiwisty zadbał o opracowanie dokumentacji dotyczącej dziejów oświaty w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim, a także uporządkowanie spuścizny po Uniwersytecie Warszawskim z lat 1816–1831. Podjęte prace zaowocowały publikacjami w prestiżowych czasopismach: „Archeionie” oraz „Rozprawach Historycznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”. Skrupulatnie opracowane akta spłonęły podczas bombardowania stolicy we wrześniu 1939 r. dzieląc tym samym los prawie całego zasobu Archiwum Oświecenia Publicznego.

Łącząc pracę archiwisty z działalnością naukową odbył staż naukowy w Paryżu i Heidelbergu, którego efektem  była rozprawa habilitacyjna Teoria ustroju feudalnego według Consuetudines Feudorum XII–XIII w. (Warszawa 1930). Będąc przekonanym o konieczności umiędzynarodowiania badań polskich historyków zaangażował się w stworzenie federacji towarzystw historycznych Europy Wschodniej i Słowiańszczyzny, który to pomysł lansował Handelsman. Dopełnieniem tych inicjatyw było w 1933 r. zwołanie do Warszawy Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych, którego Prezesem został Handelsman, a Sekretarzem Generalnym Manteuffel. Kongres „udał się znakomicie, było to w dużej mierze zasługą Sekretarza Generalnego Komitetu Organizacyjnego”. Jednocześnie Manteuffel angażował się w prace dydaktyczne aż do 1939 r. wykładał na UW, jako docent prywatny za swoją pracę nie otrzymywał wynagrodzenia. Poświęcał też czas na opracowanie historii Uniwersytetu w latach 1915–1935 oraz był członkiem Towarzystwa Miłośników Historii, a od 1936 r, członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W tym czasie przygotowywał syntetyczne opracowanie historii średniowiecznej Europy, w 1938 r. opublikował Dzieje wczesnego średniowiecza.

W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej podjął pracę w Archiwum Akt Nowych w Warszawie jest wówczas także członkiem Armii Krajowej. W konspiracyjnej działalności wykorzystuje wcześniejsze doświadczenia i m.in. redaguje prasę podziemną w ramach Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK, a od 1940 r. zajmuje się nauczaniem w sekcji historycznej tajnego Uniwersytetu Warszawskiego.

Po wojnie Tadeusz Manteuffel kontynuuje pracę naukową, dydaktyczną i organizacyjną. W Uniwersytecie Warszawski przechodzi kolejno wszystkie szczeble kariery od lutego 1945 do 1955 sprawuje funkcje dyrektora Instytutu Historycznego; w latach 1948–1950 jest dziekanem Wydziału Humanistycznego; w roku 1951 uzyskuje tytuł profesora zwyczajnego; a w latach 1952–1953 zostaje prorektorem. W roku 1946 staje się członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, następnie członkiem Polskiej Akademii Umiejętności oraz członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk. Pełni również funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1953 aż do śmierci był dyrektorem Instytutu Historii PAN, który dziś nosi jego imię. Profesor Manteuffel siłę charakteru okazał także w roku 1968 występując publicznie przeciwko antysemickiej propagandzie i prześladowaniu studentów, za co zapłacił stratą etatu na UW.

Zmarł w wieku 68 lat Konstancinie k/Warszawy, po drugim zawale serca. Pochowany został w Alei Zasłużonych na Powązkach.  Pozostawił po sobie imponujący dorobek naukowy; otrzymał wiele odznaczeń i nagród. Wychował pokaźne grono historyków, wśród jego uczniów są m.in. Cz. Baran, Cz. Deptuła, J. Dowiat, A. Gieysztor, R. Kiersnowski, M. Małowist, A. Płachcińska, M. Pollakówna, E. Potkowski, S. Trawkowski, A. Wyczański.

 

Ewelina Maria Kostrzewska

Instytut Historii

Uniwersytet Łódzki

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.