Postać
Wilhelm Feldman 1868-1919

Wilhelm Feldman (8 IV 1868-25 X 1919) –  (ps.: F. Z. Barski, Tadeusz Bezimienny, Junius, F. Kreczkowski, Lektor, St. Pomian, Marian Wileńczyk); publicysta, krytyk i historyk literatury, dramatopisarz, prozaik, działacz polityczny. Urodził się w Zbarażu w ortodoksyjnej rodzinie żydowskiej. Przeznaczony do stanu duchownego, pierwsze lata nauki spędził w chederze. W wieku 13 lat opanował język polski. Od tego momentu rozpoczęła się też wielka fascynacja Feldmana polskimi dziejami, literaturą i kulturą. Osiągnąwszy pełnoletniość (w 1886 r.) wyjechał do Lwowa, gdzie zajął się samokształceniem oraz propagowaniem programu asymilacji i polonizacji ludności żydowskiej. Zaprzyjaźnił się z braćmi Daszyńskimi i Bolesławem Wysołuchem oraz weteranem powstań narodowych, Mieczysław Darowskim.

W latach 90. XIX w. Feldman rozpoczął działalność publicystyczną; współpracował z „Tygodnikiem Społecznym”, „Przeglądem Tygodniowym”, petersburskim „Krajem” oraz pismami żydowskimi: „Izraelitą” i „Ojczyzną”. Był rzecznikiem bezwzględnej asymilacji Żydów; kwestię żydowską uznawał za nierozerwalnie związaną ze „sprawą polską”.

W połowie lat 90. (1894-5) Feldman zdecydował się na uzupełnienie wykształcenia, w tym celu udał się do Niemiec, gdzie na Uniwersytecie w Heidelbergu i Berlinie, uczestniczył w wykładach: Kuno Fischera, Georga Simmla, Gustawa Schmollera i innych.

Po powrocie z Berlina, wydawał w Krakowie „Dziennik Poranny” (potem „Dziennik Krakowski”), który swym zasięgiem objął wszystkie dzielnice dawnej Polski. W 1898 r. Feldman poślubił Marię z Kleinmanów. Z tego małżeństwa narodził się syn Józef, późniejszy historyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1901 r. nasz bohater objął redakcję miesięcznika „Krytyka”, którym kierował do 1914 r.

Poza dorobkiem w zakresie publicystyki, Feldman był autorem powieści, dramatów, recenzji i prac z zakresu historii oraz dziejów literatury. Autorytet w świecie nauki zyskał dzięki monografii Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu (t. I- II, Lwów 1902), której uzupełnieniem był: Wybór poezji Młodej Polski (Kraków 1903) oraz Wypisy z literatury polskiej czasów najnowszych 1864-1905 (Warszawa 1908). Dość wysoko ocenianymi pracami  historycznymi jego autorstwa były: Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846-1906 (t. I-II, Kraków 1907) oraz Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym (t. I-III, Kraków 1914-20). Druga ze wspomnianych publikacji, wznowiona w 1933 roku dzięki staraniom syna Józefa, do dziś nie została zastąpiona przez nowsze opracowanie.

Feldman wykazywał również dużą aktywność na gruncie społecznym i politycznym. Organizował kółka samokształceniowe, wykłady, odczyty, biblioteki i czytelnie. Jako jeden z pierwszych w Galicji propagował stworzenia izb robotniczych. Był członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, w którym reprezentował lewe skrzydło. W 1888 r. został aresztowany za udział w demonstracyjnym pogrzebie Bolesława Czerwieńskiego. Na przełomie lat 80-90. XIX w., w obszarze polityki, Feldman koncentrował się na kwestii żydowskiej i socjalizmie, brał udział w redagowaniu periodyku „Ognisko”. W 1891 r. został aresztowany i sądzony w procesie jego redaktorów. Oskarżono go m. in. o działalność „socjalistyczno-dekadencką”. W tym samym czasie agitował również wśród młodzieży akademickiej za wstępowaniem do Siły, współpracował z „Naprzodem”, jednocześnie pozostawał czynny w ruchu asymilacyjnym. Zbliżył się do „Przymierza Braci”, które powierzyło mu kierownictwo sekretariatu krakowskiego. Organizował szkolnictwo żydowskie; szkoły powszechne z wykładowym językiem polskim  i hebrajszczyzną traktowaną jako przedmiot. Był współautorem warsztatów adresowanych do młodzieży, rzemieślników, rolników itp.

We Lwowie do którego przeniósł się jesienią 1897 r., wygłaszał popularne wykłady, opiekował się kółkiem literackim socjalistycznego Ruchu, był drugim prezesem akademickiej Spójni oraz współzałożycielem Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych im. Adama Mickiewicza. W 1904 r. został wiceprzewodniczącym założonych z inicjatywy socjalistów, Towarzystw Wyższych Kursów Wakacyjnych. Był również doradcą wydawnictwa PPS „Książka”, pisywał do „Trybuny”. Feldmana odnajdziemy też wśród inicjatorów Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. W tym okresie zbierał składki na Skarb Narodowy, należał do Strzelca i Drużynyn Strzeleckich (zbliżył się do Władysława Sikorskiego i Stanisława Kota).

Wybuch wojny zaskoczył Feldmana poza granicami kraju. Na początku sierpnia 1914 r. powrócił do Krakowa i oddał się do dyspozycji Komendanta Organizacji Strzeleckiej. 16 sierpnia wstąpił do Legionów, wraz z którymi w początkach września wyruszył pod Szczucin. W połowie miesiąca rozkazem dowódcy został zwolniony ze służby czynnej (z powodu wieku i stanu zdrowia), zaproponowano mu „służenie sprawie Legionów za pomocą pióra i słowa”. Ostatecznie przyjął propozycję NKN- u i został kierownikiem Polskiego Biura Prasy w Berlinie, gdzie rozwinął szeroką akcję propagandowo-publicystyczną poświęconą kwestii polskiej. Założył i redagował biuletyn informacyjny „Mitteilungen Des Polnischen Presseburo”, a od października 1915 r. „Polnische Blatter”. Pisywał do wielu gazet i czasopism niemieckich. Wydał kilkanaście broszur, w których starał się przekonać czytelnika europejskiego do zaaprobowania idei odbudowy państwa polskiego. Reakcja Feldmana na stanowisko Niemiec wobec Pokoju Brzeskiego, spowodowała (maj 1918 r.) konieczność opuszczenia prze zeń Berlina „bez prawa powrotu”.

W Krakowie Feldman kierował tajnym biurem propagandy w krajach neutralnych i koalicyjnych. Potem przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w Departamencie Spraw Politycznych. W listopadzie 1918 r. ponownie wysłano go do Berlina, gdzie przez kilka tygodni był charge d` affaires. Odwołany do MSZ, ostatecznie zdymisjonowany w maju 1919 r., powrócił do kraju planując zajęcie się pracą literacką i publicystyczną. Zmarł 25 października 1919 r. przyjmując na łożu śmierci chrzest.

 

Jolanta Kolbuszewska, dr hab., prof. UŁ

 

***

Biogram powstał w ramach projektu „Nauka i polskie dziedzictwo intelektualne. Program popularyzacji polskich nauk humanistycznych i społecznych” finansowanego w ramach umowy 986/P-DUN/2016 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.