Słownik Polskiej Myśli Politycznej
Stanisław Karnkowski
Stanisław (Jan) Karnkowski [Stanislaus Carncovius], ur. się 10 V 1520 r., w 1565 r. został sekretarzem wielkim królewskim, następnie referendarzem wielkim koronnym. W latach 1569-70, w okresie sporu króla Zygmunta Augusta z Gdańskiem, przewodniczył komisji sejmowej do spraw Gdańska, zwanej od jego imienia Komisją Karnkowskiego, rezultatem prac której stały się Constitutiones Carncoviana, regulujące m.in. zwierzchnie prawa Polski w Gdańsku (potwierdzone przez konstytucję sejmu 1570 r.). Obok Hozjusza wywierał decydujący wpływ na kierunek działań Kościoła katolickiego w Rzeczpospolitej: walka z ruchem reformacyjnym zjednała nawet Karnkowskiemu miano “młota kacerzy”. Podczas dwóch kolejnych bezkrólewi (1572-73 i 1574-75) przewodził katolikom jeszcze jako biskup kujawsko-pomorski, prekonizowany w 1567 r.. Erygował pierwsze w Polsce seminarium duchowne we Włocławku (1569). Z jego inicjatywy, zdecydowanego przeciwnika protestantów, synod piotrkowski przyjął w 1577 r. uchwały Soboru Trydenckiego. W 1581 r. otrzymał nominację królewską na biskupa koadiutora prymasa Polski J. Uchańskiego, następnie został arcybiskupem gnieźnieńskim (1582). W 1589 r. doprowadził na synodzie prowincjonalnym w Piotrkowie do kodyfikacji lokalnego prawa kościelnego w Polsce. Zmarł 8 VI 1603 r. w Kaliszu. Wydania dzieł: Listy znakomitych mężów... (1578, wyd. pol. 1905); Pisma Mikołaja Spytka Ligęzy, Kraków 1859; Kazania o Chwalebnej Eucharystyi, wyd. A. Chmielowski, Warszawa 1885. Główne opracowania: Chmielowski A., Życiorys ks. Stanisława Karnkowskiego, Warszawa 1885; Siwak M., Karnkowskiego Exorbitancye i naprawa Koła Poselskiego z roku 1596, Kołomyja 1900; Kakowski A., Biskupa Stanisława Karnkowskiego “Zbiór konstytucji synodalnych”. Przyczynek do historii ustawodawstwa kościelnego w Polsce, Włocławek 1912; Rybandt S., Księgozbiór prymasa Stanisława Karnkowskiego. Źródło badań nad kulturą umysłową dostojnika kościelnego XVI w., [w:] Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 13, Warszawa 1992; Bruździński A., Działalność prymasa Stanisława Karnkowskiego w zakresie wprowadzania uchwał Soboru Trydenckiego w Polsce. 1581-1603, Kraków 1996; Pazera W., Prymas Stanisław Jan Karnkowski jako kaznodzieja, “Częstochowskie Studia Teologiczne”, t. 27, 1999.